Feraiz bahsinin başında feraiz´in ıstılahî anlamının, payların (hisselerin) fıkhı ve her mirasçının tereke´den ne kadar pay alacağını bildiren bir ilim olduğunu söylemiştik. Mirasçıların terekeden ne kadar pay alacaklarının bilinmesi de ancak hesap ilmiyle mümkün olur. Feraiz ilmiyle- ilgili şimdiye kadar söylediğimiz şeyler, sadece mirasçıların paylarının bilinmesi hususundadır. Meselâ pay sahiplerinin kaç kişi, asabelerin kaç kişi olduğundan,- hacb´ın ne demek olduğundan ve benzeri hususlardan bahsettik. Şimdi ise hak sahiplerinin tereke´den ne kadar pay alacaklarını bildiren hesab ilmini beyan edeceğiz.
Hesab´ın Tarifi
Hesab kelimesinin lügat mânâsı, saymaktır. Hasebe, yahsebu kökünden gelir. Mastarı ise hüsban vezninde gelir.
Güneş de ay da hüsban (=hesap) iledir. (Rahman/5)
Sayan kişiye hasib, sayılan şeye de mahsub denir. Hasibe-yahsibu maddesi ise zan mânâsındadır. Hesabın ıstılahı mânâsı ise, birtakım kaide ve kurallar üzerine bina edilmiş bir ilimdir. O kaide ve kurallar üzerine bina edilmiş ilim vasıtasıyla sayısı belli olmayan şeylerin sayıları ortaya çıkarılır. Feraiz İlmindeki ftesabdan maksat, meselelerin asıllarının, mirasçıların paylarının en azının net olarak belirlenmesidir.
Meselelerin Asılları
Daha önceki bahislerden Allah´ın Kitabı´nda takdir edilmiş (tayin edilmiş/belirlenmiş) payların/hisselerin iki kısım olduğu anlaşılmıştır:
1. Nısf(l/2)
2. Rub(l/4) ´
3. Sümün (1/8)
4. Sülüsan (2/3)
5. Sülüs (1/3)
6. Südüs (1/6)
Bu payların herbirinin mahreci, ismini aldığı sayıdır. Meselâ sülüs´ün (1/3´in) mahreci 3 rakamı, südüs´ün (1/6´in) mahreci 6-rakamı, rub´un (1/4´in) mahreci 4 rakamı, sümün´ün (1/8´in) mahreci 8 rakamıdır. Fakat nısfın (yarımın) mahreci 2 rakamıdır.
Bu girişten sonra mirasçıların terekeden kesirsiz (net) olarak paylarının ne kadar olduğunu Öğrenmek için meselenin asıllarını inceleyelim. Daha önce her meselenin aslının, kendisinden bir payın veya payların sahih olduğu en az sayısı olduğunu söylemiştik. Ancak bu, meselede bir veya birkaç pay sahibi olduğu zaman böyledir. Eğer mirasçıların tamamı erkek ve asabe ise tereke onların arasında eşit şekilde taksim edilir. Meselenin aslı, onların sayısı kadardır; yani onlar beş kişi ise 5, on kişi ise 10´dur.
Mirasçılar erkek ve kadınlardan oluşuyorsa, meselâ ölen kişiden geriye iki erkek çocuk, iki de kız çocuk kalmışsa, erkek çocukların herbiri iki kız gibi kabul edilir ve meselenin aslı ortaya çıkar. Buna binaen tereke onların arasında erkeğe 2, kadına 1 hisse veriierek paylaştırılır; yani erkek çocukların herbiri iki kız gibi kabui edildiğinden İki kız kadar pay alır. Bu da şu ayetin hükmüyle amel etmektir:
Aliah çocuklarınız hakkında, erkeğe, iki kadının payı kadar pay vermenizi tavsiye eder (emreder). (Nisa/11)
Feraiz ilminde üzerinde ittifak edilen meselenin asılları yedi tanedir. Bunlar-2-3-4-6-8-12 ve 24´tür.
Kendisinde südüs (1/6) bulunan.her meselenin aslı 6´dan gelir.
6 ■
1
Anne
■ 1/6
5
Oğul
Asabe (0)
(Tablo 1)
Bunun misali (Tablo 1) ölen kişinin geride annesini ve oğlunu bh rakmasıdır. Burada annenin payı 1/6´dir, çünkü mirasçı olarak bir de oğul vardır. Oğul ise asabe olduğundan geriye kalanın tamamını, yani 5 payı alır.
Feraiz ilminde âlim olanların, asabelere ayın harfi ile işaret ettikleri malumdur.1
Başka bir misal:
6
1
Anne
1/6
1
Baba
1/6
4″
Oğul
Asabe
(Tablo 2) Bu misalin açıklaması da önceki misalin açıklaması gibidir.
Südüs (1/6) ile nısf (1/2) veya sülüs (1/3) veya sülüsan (2/3) birlikte olduğunda ise, bunun aslı -aşağıda gösterildiği gibi- 6´dır.
6
1
Ann´e
1/6
3
Kız
1/2
2
Amca
Asabe
(Tablo 3)
Bu misalde, ölen kişinin geride annesi, kızı ve amcası kalmıştır. Burada anne 1/6, kız malın yansını alır ki bu 3/6 demektir. Amca ise asabe olduğundan geriye kalan 2 payı alır.
– Başka bir misal:
6
1
Anne
1/6
2
Anabir iki kızkardeş
1/3.
3
Amca
Asabe
(Tablo 4)
Metinde asabe kelimesini temsilen ayn ( £ ) harfi ile gösterilen yerler, çeviri metninde doğrudan asabe kelimesiyle gösterilmiştir. ^Yayıncının notu)
Burada ölenin annesi, anabir olan iki kizkardeşi ve bir amcası kalmıştır.
Başka bir misal:
6
1
Anne
1/6
4
İki kız
2/3
1
Amca
Asabe
(Tablo 5) Burada ölenin geride annesi, iki kızı ve bir amcası kalmıştır.
Bir meselede nısf (1/2) ve sülüs.(1/3) varsa, meselenin aslı -aşağıda görüldüğü gibi- yine 6´dan gelir.
6
3
Koca
1/2
2
Anne
1/3
1
Amca
Asabe
(Tablo 6)
Bu altı . meselenin tümünün aslı -görüldüğü gibi- yine 6´dır. Kendisinde südüs (1/6) olan veya nısf (1/2) ile südüs´ün (1/6) beraber olduğu veya sülüs (1/3) ile sülüsan´ın (2/3) beraber olduğu veya südüs (1/6) ile nısfın (1/2) ve sülüs´ün (1/3) beraber olduğu her meselenin aslı 6´dır.
Kendisinde rub (1/4) ve südüs (1/6) olan her meselenin aslı -aşağıda görüldüğü gibi- 12´dir.
12
3 –
Koca
1/4
2
Anne
1/6
7
Oğul
Asabe
(Tablo/7)
Burada, ölen kişinin arkasında kocası, annesi ve oğlu kalmıştır. Koca, karısının oğlu bulunduğundan ötürü terekenin 1/4´ini alır. Bu 3 pay demektir. Geriye 9 pay kalır. Anne 1/6 alır, bu da 2 paydır. Geriye kalan 7 payı ise asabe olduğu için kadının oğlu alır.
Eğer rub (1/4) ile beraber sülüs (1/3) veya sülüsan (2/3) varsa, onun da aslı 12´dendir.
Rub ile beraber sülüs´ün misali şöyledir:
12
3
Zevce
1/4
4
Anne
1/3
5
Amca
Asabe
(Tablo 8) Rub (1/4) ile beraber sülüseyn (2/3) varsa, onun misali şudur:
12
3
Koca
1/4
■.
8
■ İki kız
2/3
1
Amca
Asabe
(Tablo 9) ■ • ”
Burada, ölenin gerisinde kocası, iki kızı ve amcası kalmıştır. İki kız olduğundan dolayı kocanın payı 1/4, iki kızın payı 2/3, geriye kalan mal ise asabe yoluyla amcanındır.
Kendisinde 1/8 ile 1/6 hisse aiacak olanların bulunduğu her miras -aşağıdn görüldüğü üzere- 24 paya göre taksim edilir.
24
3
Zevce
1/8
4
Anne
1/6
17
Oğul
Asabe
(Tablo 10)
Kendisinde nısf (1/2) ve geriye kalan payların bulunduğu her miras -aşağıda görüldüğü gibi- 2 pay üzerinden taksim edilir.
2
1
Koca
1/2 ■
1
Amca
Asabe
(Tablo 11)
Kendisinde iki tane nısf (1/2) pay bulunan miras da -aşağıda görüldüğü gibi- 2 pay üzerinden taksim edilir. .
2
1
Koca
1/2
1
Ana-bababir kızkardeş
1/2
(Tablo 12)
Burada, ölen kişi geride kocasını ve. ana-bababir olan kizkardeşini bırakmıştır. Koca 1/2 alır ki bu 1 paydır, ana-bababir olan kızkardeş de 1/2 alır ki bu da 1 paydır; yani malı eşit şekilde paylaşırlar.
Kendisinde sülüs (1/3) ve diğer payların bulunduğu miras -aşağıda görüldüğü üzere- 3 pay üzerinden taksim edilir.
3
1
Anne
1/3
2
Amca
Asabe
(Tablo 13)
Kendisinde sülüsan (2/3) ve diğer payların bulunduğu miras ,da -aşağıda görüldüğü gibi- 3 pay üzerinden taksim edilir.
3
2
İki kız
2/3
1
Amca
Asabe
(Tablo 14)
Burada ölen kişinin geride iki kızı ve amcası kalmıştır. Terekenin 2/3´si kızlara verilir_._ki bu 2 paydır, geriye kalan 1 pay da asabe olarak amcaya verilir.
Kendisinde sülüs (1/3) ve sülüsan (2/3) bulunan miras da -aşağıda görüldüğü üzere- 3 pay üzerinden taksim edilir.
3
1
Annebir iki kızkardeş
1/3
2
Bababir iki kizkardeş
2/3
(Tablo 15)
Kendisinde rub (1/4) ve başka payların bulunduğu miras da -aşağıda görüldüğü gibi- 4 pay üzerinden taksim edilir.
4
1
Koca
1/4
3
Oğul
Asabe
(Tablo 16)
Kendisinde rub (1/4) ve nısfın (1/2) bulunduğu miras da -aşağıda görüldüğü üzere- 4 pay üzerinden taksim edilir.
4
1
Koca
1/4
2
Kız
1/2
1
Amca
Asabe
(Tablo 17)
Kendisinde sünıün (1/8), ve diğer payların bulunduğu miras da -aşağıda görüldüğü gibi- 8 pay üzerinden paylaştırılır.
8
1
Zevce
1/8
Oğul
Asabe
(Tablo 18)
Kendisinde sümün (1/8), nısf (1/2) ve diğer payların bulunduğu miras da -aşağıda görüldüğü üzere- 8 pay üzerinden paylaştırılır..
8
1
Zevce
1/8
4
Kız
V2
3
Amca
Asabe
(Tablo 19) Meselelerin Asıllarının Kısımları
Malum olduğu üzere yedi asıl mesele vardır ve bunlar iki kısma ayrılır:
1. Avl yapılan meseleler ki bunlar 6-12 ve 24 paya ayrılan miras meselelerinde sözkonusudur.
2. Ebediyyen avledilmeyen meselelerdir ki bunlar da 2-3-4 ve 8 pay üzerinden taksim edilen miras meseleleridir.
Miras paylarının avledilecek kısımlanyla, avledilemeyecek kısımlarının anlaşılması için meselelerin tümünü araştırıp İncelemek gerekir. Âlimler feraiz meselelerini iyice araştırdıktan sonra avledilecek ve avledilemeyecek kısımları açıklamışlardır.
Avi´ın Tarifi
Avlugal.ta yükselmek ve alçalmak mânâlarına gelir; bazen meyletmek, zulmetmek, haddi aşmak anlamlarında da kullanılır. Şu ayette bu şekilde kullanılmıştır:
Doğru yoldan sapmamanız için hakikate en yakın olanı budur.
(N´isa/3)
Yani bu. zulmetmemeniz için en uygun yoldur. .
Avi´ın ısuîahî mânâsı ise, ´miras paylarının toplam sayısını artırmak, miras paylarını inceltmek (azaltmak)´ demektir. Böylece varislerin paylarında eksiklik meydana gelir.
Avi´ın Meşruiyetinin Delili
liz. Peygamber ve 1 iz. Ebubekir döneminde ferdiz meselelerinde avl yaoıimam-şLir. Miras paylarında ilk defa av! yapan kişi Hz. Ömer´dir. Onun dönerrunde bir mesele çıkmıştı, feraizde uygulanmakta olan pay sistemi bü meseleyi halletmekte yetersiz kalmıştı. Bu hususta Hz. Ömer ashab ile istişare ettiğinde Zeyd b. Sabit, avl yapmasını tavsiye etti. Bunun üzerine Hz. Ömer şöyle dedi: ´Allah´a yemin ederim ki ben, Allah Teâlâ´nın kimi takdim edip kimi tehir ettiğini bilmiyorum. Ben, malı hisselere ayırarak hepinize taksim etmekten daha uygun bir yol bulamıyorum´.
Hz. Ömer böylece mirasçıların paylarını avletti, sahabîler de bu hususta ona muvafakat ettiler. Sonra da İmam Şafii´nin de içlerinde bulunduğu âlimlerin cumhuru avl meselesini kabul ettiler. Daha ileride. -Allah´ın izniyle- içerisinde avi´ın bulunduğu örnekler verilecektir.
Avledilen Mirasların Pay Miktarlarının Ne Kadar Olacağı
Avledilen mirasların 6-12 ve 24 paya ayrılan miraslar olduğunu söylemiştik,
6 Paya Ayrılan Miras Malının Avledilmesi
• 6 paya ayrılan miras malı -aşağıda da görüleceği gibi- avledilerek 7, 8, 9 ve 10 paya çıkarılabilir. ´ .
(Avl)
7 6
3
Koca
4
Ana-bababir iki kızkardeş
2/3
(Tablo 20)
Burada, ölenin kocası malın yarısını (1/2), ana-bababir olan iki kızkardeş ise 2/3´sini alırlar. Miras 6 pay, avlediidiği takdirde 7 pay üzerinden taksim edilir. (3/6´ü koca alırsa, geriye 3 pay kalır. Bunun sülüsan´ı
(2/3´si) ise 4 paydır.)
• 6 paya ayrılan mirasın, avledilerek 8 paya çıkarılmasının misali ise şu şekildedir:
(Avl)
8 6
3
Koca
1/2
4
İki kızkardeş
2/3
1
Anne
1/6
(Tablo 21)
Bu meselede koca terekenin yansını (msf) alır ki bu 3 paydır, iki kiz-kardeş de 2/3´sini (sülüsan) alırlar, bu da 4 paydır, anne ise 1/6 (südüs) alır, bu da 1 paydır. Burada 6 paya ayrılan miras avledilerek paylar 8´e çıkarılmıştır.
• 6 payın avledilerek 9 paya çıkarılmasının misali İse şöyledir:
(Avl)
9 6
3
Koca
1/2
4
Bababir iki kızkardeş
2/3
2
Anabir iki kızkardeş
V3
(Tablo 22)
Burada koca nısf (1/2) alır ki bu 3 paydır, bababir olan iki kızkardeş sülüsan (2/3) alır, bu da 4 pay eder, anabir olan iki kızkardeş de sülüs (1/3) alır, bu da 2 paydır. Bu paylar 6 payı aştığından, 6 paya ayrılan miras avledilerek paylar 9´a çıkarılır.
6 paya ayrılan mirasın avledilerek 10 paya çıkarılmasının misali ise şudur:
(Avl)
10 6
3
Koca
1/2
4
İki kızkardeş
■ 2/3
2
Anabir iki kızkardeş
1/3
1
Anne
1/6
(Tablo 23)
Burada koca, nısf (1/2), ana-bababir olan kızkardeşler sülüsan (2/3), anabir olan kızkardeşler sülüs (1/3), anne ise südüs (1/6) alır. Bu paylar 6 payı geçtiği için avlediierek 10 paya çıkarılır.
12 Paya Ayrılan Mirasın Avledilmesi
12 paya ayrılan miras avledilerek 13-14-15 ve 17 paya çıkarılır.
• 12 paya ayrılan mirasın avledilerek 13 paya çıkarılmasının misali
şöyledir:
(Avl)
13 12
3
Zevce
1/4
8
İki kızkardeş
2/3
2
Anabir kızkardeş
1/6
(Tablo 24)
Burada, ölenin karısı rub (1/4), ana-bababir olan iki kızkardeşi sülüsan (2/3) ve anabir olan kızkardeşi de südüs (1/6) alır. Bu paylar, 12 payı geçtiği için avledilerek miras 13 paya çıkarılır,
• 12 paya ayrılan mirasın avledilerek 15 paya çıkarılmasının misali de şöyledir:
(Avl)
15
12
3
Zevce
■1/4
8
İki kızkardeş
2/3
4
Anabir iki kızkardeş
1/3
(Tablo 25)
• 12 paya ayrılan mirasın avledilerek 17 paya çıkarılmasının misali şöyledir:
(Avl)
17 12 .
3
Zevce
1/4
8
İki kızkardeş
2/3
4
Anabir erkek kardeş
1/3
– 2
Anne
1/6
(Tablo 26)
Burada, ölenin hanımı 1/4 alır ki bu 3 paydır, ana-bababir olan kiz-kardeşleri 2/3 alır, bu da 8 paydır, anabir erkek kardeşi 1/3 alır, bu da 4 paydır, annesi ise 1/6 alır, bu da 2 paydır. Bu paylar 12 payı geçtiği için, paylar 17´ye çıkarılmıştır.
24 Paya Ayrılan Mirasın Avledilmesi
24 paya ayrılan miras, avledilerek. sadece 27 paya çıkarılabilir. Bunun misali ise şudur:
(Avl)
27 24
3
Zevce
1/8
16
iki kız
2/3
4
Baba
1/6
4
Anne
1/6
(Tablo 27)
Burada ölenin hanımı 1/8 ahr ki bu 3 paydır, İki kızı 2/3 alır, bu da 16 paydır, babası 1/6 aiır, bu da 4 paydır, annesi 1/6 alır, bu da 4 paydır. Bu paylar, 24 payı geçtiğinden, avl yapılarak paylar 27´ye çıkarılmıştır.
Meselelerin Asıllarını Tesbit Etmenin Kaidesi
Meselelerin asıllarının Lesbit edilmesi şu tertib ve kaidelere göre yapılmalıdır:
1. Meseledeki mahreçler birbirlerine benzemelidir. Meselâ iki tane 1/6 pay olmalıdır.
Ölenin, geride babası, annesi ve oğlu kalırsa, -aşağıda olduğu gibi-iki tane 1/6 pay olur, miras ise 6 paya ayrılır; zira iki tane birbirine benzer pay bulunmaktadır.
6
1
Baba
1/6
1
Anne
1/6
4
Oğul
Asa be
(Tablo 28)
2. Meseledeki mahreçler mütedahil olmalıdır.
Yani en büyük pay, en küçük paya taksim edilmelidir. Meseiâ paylar 1/3, 1/2 ve 1/6 şeklinde olursa, 2 ve 3 rakamının olduğu görülür, bunların ikisi de 6´ya dahildir. 3, 6´nın yarısı, 2 de 6´nın 1/3´idir. Payların içinde 1/2 ve 1/8 payın bulunması halinde de durum aynı şekildedir. Burada 2 ile 8 vardır. 2 ise 8´e dahildir. Çünkü 2, 8´i dört kere böicr. Tedahül yapılırken en büyük mahreç hangisiyse o esas alınarak meseleye mahreç yapılır.
I. Misal
6
2
Anabir erkek kardeş
1/3
3
Bababir kızkardeş
1/2
1
´ Anne
1/6
(Tablo 29)
II. Misal
8
1
Zevce
1/8
4
Kız
1/2
3
Amca
Asa be
´ (Tablo 30) 3. Meseledeki mahrecier belli adetlere bölünebilir olmalıdır.
Meselâ 1/8 ve 1/6´de olduğu, gibi. Çünkü burada 8 ve 6 vardır ve bunlar yanda tevafuk ederler. İkisi de yarıya bölünebilir; sekizin yarısı dört, altının yansı üçtür. Ayrıca sekizde dört, altıda da üç tane iki vardır.
Tevafuk halinde bu iki mahreçten birinin yarısı alınır, yani ya 8´in, ya da 6´mn yarısı alınır ve diğer mahreç ile çarpılır ve çıkan sonuç o meselenin aslı kabul edilir. Meselâ 8´in yansı olan 4 alınarak 6 ile çarpılır (4×6=24) veya 6´nın yarısı olan 3 alınarak 8´le çarpılır (3×8=24) ve çıkan rakam (24) meselenin aslı kabul edilir. Bkz. Tablo 31
24
4
Anne
1/6
3
Zevce
1/8
12
Kız
. 1/2
5
Amca
Asabe
(Tablo 30
Öyleyse bu ikisinin mahreci hem 6´da, hem de 8´de vardır. Bunlar mütedahil olmadıkları (biri diğerinin içine girmediği) için 8´i meselenin aslı olarak kabul ederiz. Ancak mütevafık oldukları (ikisinin de yarısı bulunduğu) için. bir tanesinin yansım alarak diğeriyle çarparız ve çıkan sonucu meselenin aslı kabul ederiz. Nitekim daha önceki meselede bunu açıklamıştık.
4. Mahreçler mutebayin olmalıdır (birbirine benzememelidir).
Mahreçler mütedahil de, muvafık da olmamalıdır. Meselâ paylar 1/4 ve 1/3 şekiinde olduğunda buradaki 4 ile 3 arasında tebayün vardır. Çünkü bunların ikisi birbirine benzemez ve biri, diğerine bölünemez; yani belli adetlere bölünemezler. İşte böyle durumlarda biriyle diğerini çarpar, çıkan sonucu meselenin aslı kabul ederiz. Bkz. Tablo 32
12
3
Zevce
■ 1/4 ´
4
Anne
1/3
5
Amca
asabe
(Tablo 32)
Hanımın payı olan 1/4 ile annenin payı olan 1/3´in arasında tebayün vardır; yani biri diğerine dahil olmaz ve belli adetlere bölünemezler. Bu durumda biri diğeri ile çarpılır, çıkan sonuç o meselenin aslı kabul edilir. Nitekim bu husus daha önceki şekilde (Tablo 32) açıkça görülmektedir..
Meselelerin Tashihi ve Tashih Etmenin Yolu
Daha önce, mirasçıların paylarının kesirsiz olarak verilebildiği sayının en azının o meselenin tashihi olduğunu söylemiştik. Eğer tereke, mirasçıların sayısına göre taksim edilebilirse, taksimde sadece meselenin ash üzerinde durulur, tashihe ihtiyaç kalmaz. Bu durumda -meselede avi yapılmamış ise- her mirasçının meselenin aslındaki payı ne ise o verilir.
12
3
Üç Zevce
1/4
4
Anne
1/3
5
Beş Amca
Asabe
(Tablo 33)
Meselâ ölenin gerisinde 3 kardeşi, onların anneleri, 5 tane de amcası kalmışsa, bu meselenin aslı 12´dir. Bu durumda 1/4´in mahreci olan 4´ü, 1/3´in mahreci olan 3 ile çarparız. Çünkü ikisi mutebayindirler. 4 İle 3 çarpıldığında çıkan sonuç, yani 12 meselenin aslı oiur (4×3=12). Bu mesele aslından tashih edilmiştir; zira mirasçıların her grubunun paylan kesirsiz (net) olarak tesbit edilebilmektedir. Meselâ üç hanım terekenin 1/4´ini alır ki bu 3 paydır; her kadına birer pay verilir. Anne-de terekenin 1/3´ini alır, bu da 4 paydır. Böylece payların toplamı 7´ye ulaşır. Terekenin geri kalanını ise amcalar alırlar, bu da 5 paydır; her amcaya 1 pay verilir. Böylece meseienin aslında tashihe ihtiyacı olmadığı görülür. Başka bir ifade ile mesele aslından tashih edilmiş olur. Çünkü meselenin aslından taksim olunması, tashih yapmaktan daha makbuldür. Meseleyi uzatmanın faydası da yoktur. Avl yapıldığı halde mirasçıiann payı kesirsiz (net) olarak tesbit- edilebiliyorsa, tashihe gerek yoktur. (Bkz. Tablo 33)
(Avl)
17 12
2
Ikİ Nine
1/6
3
Uç Zevce
1/4
4
Anabir dört kızkardeş
1/3.
8
Bababir sekiz kızkardeş
2/3
(Tablo 34)
Ash 12 olan meselenin 1/2´nin mahreci 1/4´dir. Bu da 2 eder. Onun 1/6´nin mahreci olan 6 ile çarpılması gerekir. Çünkü iki mahreç arasında muvafakat vardır, ikisi de net olarak ikiye bölünebilir. Böylece mesele 17´ye çıkar. İki nine terekenin 1/6´ini avl yapılmış olarak alırlar ki bu 12 eder (2 paydır), her nine 1 pay alır. Üç zevce de terekenin 1/4´ini avl yapılmış olarak alırlar, bu da 3 paydır, her hanıma 1 pay verilir. Kızkardeşler de (ana-bababir dört kızkardeş) avledilmiş olarak terekenin 1/3´ini alırlar, bu da 4 paydır, her kızkardeşe 1 pay verilir. Bababir olan kızkardeşler ise avledilmiş olarak malm 2/3´sinİ alırlar, bu da 8 paydır, herbirine birer pay verilir. Bu meseleye feraiz ilminde Ümmü´l-Eramil adı verilir.
Her grubun paylan, meselenin aslından veya avledilmesinden sonra onların adetierine göre net olarak taksim edilemezse, meselenin tashih edilmesi vacib olur. Meselenin aslı, her grubun paylarının net olarak verilebileceği en az sayıya bağlanır. Meselenin tashihi şu tertip üzere yapılır:
1. Meseledeki kesir, -aşağıda olduğu gibi- mirasçılardan bir grup üzerinde olmalıdır.
Tashih
Asi
Pay Miktarı
18 =
6x
3
3
1
Anne
1/6
3
1
Baba
1/6
12
4
Üç Oğul
Asabe
(Tablo 35)
Bu meselenin aslı 6´dır. Çünkü payların içinde iki tane 1/6 pay vardır, mahrecieri aynıdır ve en büyük rakam 6´dır. Burada baba 1/6, anne 1/6 alır, geriye kalan mal ise erkek çocuklara verilir, bu da 4 paydır. Oysa bu 4 payın üç erkek çocuğa net ve eşit olarak paylaştırılması mümkün değildir. Bu durumda mesele tashih edilir. Bu grubun paylan ve sayıları veya sayılan ve paylan arasında tebayün veya tevafuk vardır. Burada tedahül ve temasül´e itibar edilmez. Çünkü o zaman her pay taksim edilir. Grubun sayıları ile paylar arasında tebayün olduğu takdirde meselenin aslı grubun adedi ile çarpılır, çıkan netice meselenin tashihidir. Nitekim bu önceki meselede geçmişti. Meselenin aslı olan 6 rakamı, çocukların sayısı olan 3 ile çarpılır (3×6=18), böylece mesele tashih edilmiş olur. Payın yarısı, bu grubun fertlerine verilir, sonra payın cüz´ü mirasçıların her grubunun payı ile çarpılır. Böylece o grubun payı, fertlere taksim edilir. Yukarıda zikrettiğimiz meselede, üç erkek çocuğun paylarının sayısı dört olduğuna, dört de üçe bölüneme-yeceğine göre payın cüz´ü (3 pay) -ki grubun fertlerinin adedi üçtür- 4 ile çarpılır (3×4-12) ve çıkan sonuca göre onlar arasında taksim edilir.
Böylece her çocuğun payı 1/4 olur. Zira 12´nin 1/3´i 4ıtür. Eğer Gruptakilerin sayısı ile paylar arasında tevafuk varsa, fertlerin sayısı meselenin aslıyla çarpılır, böylece mesele .tashih” edilmiş olur. Sonra o payın yarısı, mirasçıların herbirinin payı ile çarpılır, çıkan netice mirasçıların sayısına göre taksim edilir. (Bkz. Tablo 36)
Tashih
Asi
Pay Miktarı
12 =
6x
2
6
3
Koca
1/2
2 ■
1
Nine
1/6
4
2
Dört Amca
Asabe
(Tablo 36)
Bu misalde meselenin aslı 6´dır. Çünkü 1/2 ile 6 arasında tedahül vardır. 1/6´in mahreci olan 6 alınır ve meselenin aslı yapılır. Kocanın payı malın yarısı olduğu için, bu 3 paydır. Ninenin payı 1/6´dir, bu da 1 paydır. Geriye kalan 2 pay da amcalarındır. Fakat 2 pay, dört amcaya kesirsiz olarak paylaştırılamayacağından, amcaların sayısı İle pay sayısı olan 2 çarpılır. Çünkü amcaların sayısı ile pay arasında yarım´ia tevafuk vardır, yani amcaların sayısı olan 4 ve payların sayısı olan 2, tam olarak ikiye bölünebilir; birinin yansı 2, diğerinin yarısı da 1 olur. Zira paylar arasında yarırn´da tevafuk vardır. Bu çarpımın neticesi ise meselenin taksimidir (2×6=12). Sonra payın yansı, mirasçıların herbirinin payı ile çarpılır ve çıkan netice fertlerin sayısına göre taksim edilir.
2. Bir grubun değil de iki, üç veya dört grubun payı kesirli oiursa (yani kesirsiz dağıtılması mümkün olmazsa), meselenin tashihi için her grubun fertlerinin sayısı ve payı dikkate alınır. Eğer mübayenet varsa, her grubun fertlerinin toplam sayısı alınır veya muvafakat varsa vufku alınır, bu dört nisbet arasında temasül, tedahül, tevafuk ve tebayün olup olmadığına bakılır. Eğer temasül varsa, bir misli alınarak meselenin aslıyla çarpılır. Tedahül varsa en büyük rakam alınarak meselenin aslıyla çarpılır. Tevafuk varsa vufku (yarısı) alınarak diğer paylarla çarpılır, bunun neü-cesiyle de meselenin aslı çarpılır. Tebayün varsa, fertlerin payları birbirleriyle çarpılır, çıkan sonuç da meselenin aslıyla çarpılır. Böylece mesele tashih edilmiş olur. Meselenin daha İyi anlaşılması için birkaç misal verelim:
I. Misal/Fertlerin Sayısının Temasülü
Tashih
Asi
Pay Miktarı
30-
. 6x
5
5
1
Anne
1/6
10
2
Anabir beş kardeş
1/3
15
3
Beş Amca
Asabe
(Tablo 37)
Bu meselede inkisar iki grup üzerinde olur: yani anabir olan beş kardeş ile beş amcanın paylan kesirli olur. Meselenin aslı 6´dır. Çünkü bu iki şeyin mahreci arasında tedahül vardır. (1/3, 1/6). Annenin payı 1/6´dir, bu 1 paydır. Anabir kardeşlerin payı 1/3´dir, bu da 2 paydır. Bu onlara taksim edilemez. Amcaların payı ise asabe olması bakımından 3´tür. Bu da kesirsiz olarak´ taksim edilemez. Bu durumda anabir kardeşlerin sayısı. ile payları arasında tebayün olduğu görülür. Bu durumda fertlerin sayısı alınarak muhafaza edilir. Sonra amcaların sayısı ile payların sayısı arasında da tebayün olduğu görülür. Onların sayısı da muhafaza edilir. Sonra muhafaza edilen fertlerin toplam sayısı ile paylar arasında temasül olduğu görülür. Zira hem anabir olan kardeşlerin, hem de amcaların sayısı 5´tir. Bu durumda biri alınarak meselenin aslıyla (12 ile) çarpılır, çıkan sonuç meselenin tashihidir. Sonra misli alınarak, fertlerin sayısıyla çarpılır. Daha önce de belirttiğimiz gibi buna payın cüz´ü denir. Mirasçılardan her grubun sayısıyla, her grubun payı çarpılır. Böylece her grubun payı fertlerinin sayısına göre taksim edilir.
II. Misal/Fertlerin Sayısının Tedahülü
Tashih
Asi
Pay Miktarı
■
24 =
6x
4
4
1
Anne
1/6
8
2 .
Anabir dört kardeş
1/3
12 .
3
Dört Amca
Asabe
(Tablo 38)
Bu meselenin aslı 6´dır. Çünkü 1/6 ile 1/3 arasında tedahül vardır. Annenin payı 1/6´dir, geriye 5 pay kalır. Anabir olan kardeşlerin payı 1/3´dir, bu da 2 paydır. Fakat bu 2 pay onlara kesirsiz olarak taksim edi -lemez, çünkü kardeşler dört tanedir. Fakat pay sayısı ile kardeşlerin sayısı arasında tedahül vardır, yani hem 6, hem de 4 kesirsiz olarak ikiye bölünür. Bu durumda fertlerin, sayısının yarısı alınarak -ki bu 2´dir- muhafaza edilir. Amcaların payı ise -ki asabe yoluyla alırlar- 3´tür. Bu 3 pay da dört amca arasında kesirsiz olarak taksim edilemez. Ayrıca biri, kesirsiz olarak ikiye bölünür, diğeri ise bölünemez. Birinin 1/3´i vardır, diğerinin yoktur. Bu durumda amcaların sayısı da muhafaza edilir. Sonra amcaların sayısı olan 4 ile anabir olan kardeşlerin sayısı olan 2 arasında tedahül olduğunu görürüz. 2, 4´ün içinde bulunduğundan en büyük rakam olan 4 alınır ye meselenin aslı olan 6 ile çarpılır (4×6=24), çıkan sonuç meselenin tashihidir. Sonra bir payın cüz´ü amcaların.sayısı olan 4 ile çarpılır -kî her grubun payıdır- çıkan sonuç her grubun sayısının göre taksim edilir.
III. Misal/Fertlerin Sayısının Tevafuku
Tashih
Asi
Pay Miktarı
180 =
6x
30
30
1
Anne
1/6
60
2 ´
Anabir onbeş kardeş
1/3
90
3
On Amca
Asabe
(Tablo 39)
Bu meselede 1/6 ve 1/3 pay sahibiyle beraber, asabe yardır. Meselenin aslı 6´dır. Burada annenin payı 1/6´dir, anabir olan onbeş kardeşin payı 1/3´dir, geriye kalan malı ise asabe yoluyla on amcaya alır. Anabir olan-onbeş kardeşin payı 2 olduğundan, 2 payın onbeş kardeşe kesirsiz olarak paylaştırılması mümkün değildir. Pay ile kardeşlerin sayısı arasında tebayün vardır. Bu durumda kardeşlerin sayısı muhafaza edilir. Terekenin geri kalanını asabe yoluyla alan amcaların payı ise 3´tür. Bu 3 payın on amcaya kesirsiz olarak taksim edilmesi imkânsızdır. Çünkü paylar ile sayıları arasında tebayün vardır. Amcaların sayısı olan on ile kardeşlerin sayısı olan onbeş arasında tevafuk olduğunu görüyoruz. Kardeşlerin sayısı olan onbeşin içinde üç tane beş, amcaların sayısı olan on´un içinde ise iki tane beş vardır. Amcaların sayısının yarısı olan 5 rakamı alınır, kardeşlerin sayısı olan 15 ile çarpılır, çıkan sonuç da meseienin aslıyla (6 ile) çarpılır, çıkarı sonuç meselenin tashihidir; yani meselenin aslı olan 6 ile neticede ortaya çıkan rakam çarpılır (15×2=30). Neticede ortaya çıkan rakam 180´dir. Bu, meselenin tashihidir. Sonra sehm´in parçası (30) alınarak her varisin payı ile çarpılır, ortaya çıkan sonuç her grubun payıdır ki fertlerin sayısına göre taksim edilir.
IV. Misal/Fertlerin Sayısının Tebayünü
Tashih
Asi
Pay Miktarı
36 =
6x
7
6
1
Anne
1/6
12
2
Anabir üç kardeş
1/3
18
3
İki Amca
Asa be
(Tablo 40)
Bu meselede 1/6 ve 1/3 pay sahibi vardır. Meselenin aslı 6´dır. Burada anabir olan üç kardeşin payının onlar arasında kesirsiz olarak taksim edilmesi mümkün değildir. Çünkü onların sayıları ile payları arasında tebayün vardır. Onların sayısı olan 3 ile amcaların sayısı olan 2´ye baktığımızda aralarında tebayün. olduğunu görürü .. Bu durumda birinin sayısının yansı alınarak diğerinin sayısıyla çarpılır (3×2=6) bunun sonucunda çıkan 6 rakamı sehm´in parçasıdır. Onu meselenin aslı olan 6 İle (6×6=36) çarptığımızda 36 olduğunu görürüz ki bu, meselenin tashihidir. Sonra sehm´in cüz´ü (6) her grubun payı ile çarpılır, çıkan sonuç fertlerin sayısına göre taksim edilir.
