Bu bölüm, aslında Kitâbu´s-Sena ve´ş-Şükr adını taşır. Senâ, medih gibi övmek mânasına gelir. Şükr, gelmiş olan bir nimete kavlen veya fiilen veya kalben mukabele edip o nimeti verene tâzim etmektir. Bir bakıma, yapılan iyiliğin idraki içinde olduğumuzu iyilik yapana izhar etmek, memnuniyetimizi ifâde etmektir. Dilimizde, insanlardan gelen iyiliğe karşı izhâr edilen şükrü, teşekkür kelimesiyle ifade ederiz. “Şükr” kelimesini ise, aynen “hamd” gibi Allah için kullanırız.
Şu halde kitabımızın aslına uyarak, şükür bölümü dememiz gerekirken, bunun dilimizdeki karşılığı olan teşekkür kelimesini kullandık. Zira kaydedilen hadislerden anlaşılacağı üzere, bu bölüm Allah´a karşı olan hamd ve şükrümüzü ele almıyor, insanlara karşı olan teşekkür borcumuzu ele alıyor.
Dinimiz, sâdece Allah´tan gelen nimetlerin şükrünün edasına kıymet vermez, insanların yaptığı iyiliklere karşı teşekkür etmeyi de bir borç kılar, buna da öbürü kadar kıymet verir. Hamd, kulluk borcu ise, teşekkür de insanlık borcudur. İslâm dini, mensuplarına, Allah´a hamd etmeyi emrettiği gibi, iyilik yapan insanlara da teşekkür etmeyi emretmektedir.
Şu halde bu bölümde teşekkürün lüzum ve âdâbıyla ilgili hadislerden bazılarını göreceğiz.[1]
ـ1ـ عن أسامة بن زيد رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال:]قال رسولُ اللّه #: مَنْ صُنِعَ إلَيْهِ مَعْرُوفٌ فقَالَ لِفَاعِلِهِ جََزَاكَ اللّهُ خَيْراً فَقَدْ أبْلَغَ في الثّنَاءِ[. أخرجه الترمذى .
1. (981)- Üsâme İbnu Zeyd (radıyalahu anhümâ) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Kim, kendisine yapılan bir iyliğe karşı, bunu yapana: “Cezâkellâhu hayran (Allah sana hayırlı mükâfaat versin!)” derse teşekkürü en mükemmel şekilde yapmış olur.” [Tirmizî, Birr 86, (2036).][2]
AÇIKLAMA:
Senâ övme demektir. Ancak, yapılan iyiliğe karşı izhâr edilecek minnet duygumuzu teşekkür olarak ifâde ediyoruz. Aslında iyiliğe iyilikle, aynı cinsten amelle mukabele esastır. Fakat her iyiliğe anında aynı cinsten amelle mukabele etmek mümkün olmaz, bu noktada insanoğlu acizdir. Öyle ise teşekkürümüzü sözle ifâde etmemiz gerekir. Bazıları: “Mükâfaat vermekten elin kısa kalırsa, dua ve teşekkürde dilini uzun tut” demiştir.
Sadedinde olduğumuz hadiste Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm), yapılan iyiliğe karşı, anında yapılacak en mükemmel sözlü mukâbelenin, iyilik yapana: “Senin bu iyiliğin, benim nazarımda o kadar kıymetlidir ki, karşılığını bizzat vermekten acizim, onu ancak Allah verebilir, dünyada veya âhirette, bana bedel O, sizi mükâfaatlandırsın” mânasında olmak üzere “Cezâkellahu hayran” demek olduğunu belirtiyor.[3]
ـ2ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال: ]قال رسولُ اللّه #: مَنْ أُعْطِىَ عَطَاءً فَلْيَجْزِ بِهِ إنْ وَجَدَ، فَإنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيُثْنِ بِهِ، فَإنَّ مَنْ أثْنى بِهِ فَقَدْ شَكَرَهُ، وَمَنْ كَتَمَهُ فَقَدْ كَفَرَهُ[. أخرجه أبو داود والترمذى.َـ وفي رواية الترمذى: ]وَمَنْ تَحَلَّى بِمَا لَمْ يُعْطَهْ كانَ كََبِس ثَوْبَى زُورٍ[ .
2.(-3) (982-983) Hz.Câbir (radıyalahu anh) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm): “Kim bir ihsana mazhar olursa, bulduğu takdirde karşılığını hemen versin, bulamazsa, verene senâda bulunsun. Zira onu övmekle, teşekkürünü yerine getirmiş olur. Ketmeden (karşılık vermeyen) nankörlük etmiş olur” dedi.
Tirmizî´nin rivayetinde şu ziyâde var: “… Kim de kendisine verilmeyenle süslenirse iki yalan elbisesi giyen gibi olur.” [Tirmizî, Birr 86, (2035); Ebu Dâvud, Edeb 12, (4813, 4814).][4]
AÇIKLAMA:
Bu hadiste Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) yapılan iyiliğe, aynı cins bir iyilikle mukabelenin esas olduğunu belirtiyor. Zira “ihsan” diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı atâ´dır, maddî bağış demektir. Dilimizde atiyye de denir. İyiliğe iyilikle ânında mukabele edilemiyorsa, senâ edilmelidir, yani sözle, memnuniyetimizi ifade edici, iyilik yapanı memnun edici bir ifadede bulunulmalıdır. Bu ona teşekkür etmek veya dua etmek suretiyle gerçekleşir. Hadis: “Senâ eden teşekkürünü yerine getirmiş olur” buyurmaktadır.
Ketmetmek, susmak´tır. Burada, nimete mazhar olduğunu ilan etmeyen demektir. Yani “Maddî karşılık vermediği gibi, senâda da bulunmayan, ne fiille ne de sözle mukabele etmeyen nankörlük etmiş olur.” Hadisin aslında nankör kelimesinin yerine “küfretmiş olur” diye tercüme edilebilecek “kefere” tâbirini kullanır. Dilimizde, yapılan iyiliğin görülmemesine nankörlük veya küfrân-ı nimet diyoruz.
Tirmizî´nin rivayetindeki ziyadeye gelince, bu verilmeyenlerle süsleneni iki yalan elbisesi giyene benzetmektedir. Bu ne demektir
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bunu, bir kadına söylemiştir. Zikri geçen kadın Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a gelerek sorar:
“Ey Allah´ın Resûlü! Benim bir ortağım (kuma) var. Kocamın bana vermediği bir şeyi sanki vermiş gibi davransam bundan bana bir günah gelir mi ”
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm), yukarıdaki cevapla bu davranışı, “çifte yalan” olarak tavsif buyurur. Burada birinci yalan: “Kocam bana verdi” demesidir. İkinci yalan da: “Kocam beni kumamdan daha çok seviyor” görünümünü ortaya koymasıdır.
Hattâbî şu açıklamayı kaydeder: “Vaktiyle Araplar arasında bir adam, kendisini halka iyi ve muhterem bir adam olarak gösterebilmek için eşraf tarafından giyilen bir takım giyermiş. Böylece halkın güvenini kazanmak istermiş, çünkü eşraftan olan yalan söylemezmiş. Halk da onu bu kıyafetle görünce sözlerine itimad eder, yalan şehadetlerine inanırmış. Adam bu takımı ile kendisini sâdıklara (doğru söyleyenler) benzetebildiği ve dolayısıyla yalanının sebebi giydiği takımı olduğu için, halk, bu takıma “sevbeyu zûr” (iki yalan elbisesi, yalan takımı) adını vermiştir.”
Şu halde, Resûlullah, gösteriş için yalana dayanan sahte davranışları, halk arasında darb-ı mesel olarak yaygınca kullanılan bir tâbirden istifade ederek “yalan takımı giyme”ye benzetivermiştir.[5]
ـ4ـ وفي أخرى للترمذى عن أبى سعيد رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ ]أنَّ النَّبىَّ # قال: مَنْ َيَشْكُرُ النَّاسَ َ يَشْكُرُ اللّهَ تَعَالى[ .
4. (984) Ebu Saîd (radıyalahu anh)´den gelen bir rivayette, Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) şöyle buyurmuştur: “Halka teşekkürde bulunmayan Allah´a da şükretmez.” [Tirmizî, Birr 35, 1955); Ebu Dâvud, Edeb 12, (4811).][6]
AÇIKLAMA:
İslâm´ın insanlara olan teşekkür borcunun ödenmesine verdiği ehemmiyeti gösterecek bundan daha veciz ifâde olamaz. Zira burada, insana teşekkür etmek, Allah´a hamdetmeye denk tutulmaktadır.
Kadı İyaz, hadise iki vecihten açıklama getirir:
1- Resûlullah´ın böyle hükmetmesinin sebebi şudur: Kul, Allah´a olan şükrünü, Allah´a itaat ve emirlerini ifa ile eksiksiz olarak yerine getirebilir. Allah´ın emirlerinden biri de, Allah´ın nimetlerinin kendine ulaşmasında vasıtalar durumunda olan insanlara teşekkür etmek olunca, bu emre uymayan, Allah´ın kendisine olan nimetlerinin şükrünü ödememiş olur.
2- Tabiatında, insanlardan gelen iyiliklere karşı nankörlük ve teşekkür etmeye kıymet vermemek bulunan bir kimse, nimetleri sebebiyle Allah´a küfran-ı nimette bulunup şükrü terketmeyi de âdet edinir.
Öyleyse teşekkürle yakından bağlı bulunan şükrü, Cenab-ı Hakk, tek başına kabul etmeyecektir.[7]
ـ5ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال: ]لَمَّا قَدِمَ الْمُهَاجِرُونَ الْمَدِينَةَ قَالُوا يَا رسُولَ اللّهِ مَا رَأيْنَا قَوْماً أبْذَلَ مِنْ كَثِير وََ أحْسَنَ مُوَاسَاةً مِنْ قَلِيلٍ مِن قَوْمٍ نَزَلْنَا بَيْنَ أظْهُرِهِمْ لَقَدْ
كَفَوْنَا الْمُؤنَةَ وَأشْرَكُونَا في الْمَهْنَاءِ، لَقَدْ خِفْنَا أنْ يَذْهَبُوا بِا‘جْرِ كُلِّهِ. قال: َ، مَا دَعَوْتُمْ لَهُمْ وَأثْنَيْتُمْ عَلَيْهِمْ[. أخرجه أبو داود. والترمذى. وصححه .
5. (985)- Hz. Enes (radıyalahu anh) anlatıyor: “Muharcirler hicretle Medine´ye gelip (Ensar´ın yardımlarını gördükleri) vakit şöyle dediler:
“- Ey Allah´ın Rasûlü! Biz, çok maldan böylesine cömertce veren, az maldan da yardımı böylesne güzel yapan aralarına inmiş bulunduğumuz şu Medinelilerden başka bir kavmi hiç görmedik! Bize bedel işlerimizi yaptılar, hayatımızı düzene koymada yardımcı oldular. Biz (hicret ve ibadetlerimizle kazandığımız) sevapların hepsini onlar alacak diye korkuyoruz!”
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) onlara şu cevabı verdi:
“- Hayır! Onlar sizin dua ve teşekkürlerinizden hâsıl olan sevabı alacaklar.” [Tirmizî, Kıyâmet 45, (2489); Ebu Davud, Edeb 12, (4812).][8]
AÇIKLAMA:
1- Rivâyetin bir vechinde hadis şöyle başlar: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) hicretle Medine´ye gelince (daha önceden hicret etmiş bulunan) Muhacirler, kendisine gelerek şöyle dediler…”
2- Burada dikkat çeken mühim bir husus, Ensâr´ın yardımlarından Muhacirîn´in ne kadar memnun kalmış olduğudur. Zengin olandan da fakir olandan da imkânlarının âzamî ölçüsünde yardım gördükleri ifade edilmektedir. Ev, hurmalık, tarla temini gibi hususlarda Ensar´ın yardımı meşhurdur. Her biri mevcut mallarının yarısını muhacir kardeşine vermiş idi. Ziraat işleri ortak yapılır, elde edilen meyve ve diğer mahsulât paylaşılıyordu. Arada teessüs eden kardeşlik, imandan gelen, Allah´ın rızasına bakan bir kardeşlik olduğu için sözden ibâret değildi, gerçek bir kardeşlikti. Hatta tatbikata bakılınca kan kardeşliğinden daha ileri bir kardeşlikti. Verâset hakkı da işin içine girince, bu dinîhukukîkalbî bir mahiyet kazanmıştı. İkinci hanımını boşayıp muhacir kardeşine nikahlama derecesine ulaşan bir kardeşliği bugün görüp bildiğimiz herhangi bir kardeşliğe benzetebilmemiz mümkün değildir.
İşte beşer hafsalasının almıyacağı, hayal bile edemiyeceği böyle bir yardım karşısında Muhacirler endişeye düşmeye başlarlar: Bizim Allah yolunda hicret ederek, namaz, oruç, sabır, cihad… gibi çeşitli ibadetler yaparak kazandığımız ve kazanacağımız sevaplar hep bunlara gitmesin sevaplarımızdan mahrum kalmayalım
Endişelerini Resûlullah´a açarlar.
Bu mürâcaat ve mürâcaatta ifade edilen endişe Ensâr´dan duydukları memnuniyeti dile getirmede en beliğ bir üslubtur, daha eblağını düşünmek mümkün değildir.
3- Teşekkür bahsini -ki hadis bu bölümde esas itibariyle bu maksatla kaydedilmiştir- ilgilendiren ve teşekkürün ehemmiyetini belirten husus, hadisin son kısmı, Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın, endişeye düşen Muhacirleri teselli etmek için beyan ettiği hakikattır:
“- Size yardım eden Ensar´ın o büyük yardımlarına, sizin teşekkür ve dualarınızdan hasıl olan sevap yetecektir. Diğer hayırlı işlerinizin, ibadetlerinizin sevabı size kalacaktır.”
Bu cevapla Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm), mazhar olunan iyilikler mukabilinde, yapılan dua ve teşekkürlerin ehemmiyetini de belirtmiş olmaktadır.
Şârih Tîbî merhum, bu müracat ve sevabı bir başka şekilde yorumlamıştır. Der ki: “Muhacirler, şunu demek istemişlerdir: “Ensar, kendilerini meşakkat ve yorgunluğa atıp rahat ve imkanlara bizi ortak etmekle zaten sevab kazanıyorlar, biz onlara nasıl karşılıkta bulunalım ”
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bu görüşe katılmayıp şöyle demiştir: “Hayır, mesele zannettiğiniz gibi değildir. Siz onlara, yaptıklarına karşılık dua ve teşekkürü ifa ettikçe onların mükâfaatlanmasına sebep olursunuz.”[9]
——————————————————————————–
[1] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/10.
[2] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/11.
[3] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/11.
[4] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/11-12.
[5] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/12-13.
[6] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/13.
[7] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/13.
[8] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/14.
[9] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:5/14-15. –
