UMUMÎ AÇIKLAMA:
Âriyet, dinimizin, müslümanlar arasında yardımlaşmayı sağlamak için meşru kıldığı bir müessesedir. Bir malın menfaatinden geçici olarak istifade etmek için sahibinden istenebilir. Bu malı, sahibi herhangi bir menfaat beklemeden vermişse buna iâre denir. Verilen mal âriyet´tir. Veren muîr´dir, alana da müsteîr denir. Şu halde müste´îr, âriyetin menfaatine meccânen mâlik olur. Bir menfaat araya girse bu iâre değil, icâre olur. İâre akdinin tahakkuku icab ve kabule veya teâtiye bağlıdır. Dolayısiyle bir kimse bir şahsa: “Şu malımı sana iâre ettim” veya “âriyet verdim” deyince, o şahıs da “kabul ettim” dese sarahaten iâre yapılmış olur. O şahıs bir şey söylemeden o malı kabzetse sarahaten icab, delâleten kabul bulunmuş olur. İârede mal sahibinin sükûtu, akdin tahakkuku için yeterli sayılmamıştır. Mesela birisi bir şahsın bir malını âriyeten istese, mal sahibi sükut etse, isteyen aldığı takdirde gâsıb olur. Şu halde mal sahibinin sarih rızası gerekmektedir. Rızasını işaretle de bildirse geçerlidir. Ancak, muîr mükreh (zor altında) olmamalıdır. Başka teferruatı olan bu bahis için fıkıh kitaplarına başvurulmalıdır.[1]
ـ4214 ـ1ـ عن صفوان بن أمية رَضِيَ اللّهُ عَنْه: ]أنَّ رَسُولَ اللّهِ # استَعارَ مِنْهُ أدْرَاعاً يَوْمَ حُنَيْنٍ. فقَالَ: أغَصْباً يَا مُحَمَّدُ؟ قَالَ: َ، بَلْ عَارِيَةٌ مَضْمُونَةٌ[. أخرجه أبو داود .
1. (4214)- Safvân İbnu Ümeyye (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) Huneyn savaşı sırasında benden bir miktar zırhı âriyet olarak istedi. Ben de: “Zorla (gasbederek) mi almak istiyorsun ” dedim. “Hayır!” dedi, “garantili olarak taleb ediyorum!” [Ebu Dâvud, Büyû´ 90, 3562).][2]
AÇIKLAMA:
1- Safvân İbnu Ümeyye (radıyallahu anh) Mekkeli ve Kureyşlidir. Babası Ümeyye İbnu Halef Bedir´de kâfir olarak öldürülenlerdendir. Safvân da Mekke´nin fethinden sonra müslüman olanlardandır. Mekke fethedilince Cidde´ye kaçmış idi. Safvân´ın amca oğlu Umayr İbnu Vehb, oğluyla birlikte Resulullah´a gelip Safvân için emân taleb ederler. Aleyhissalâtu vesselâm şefaatlerini kabul eder, emân verir. Emân nişanı olarak ridasını veya bürdesini veya Mekke´ye girişte başındaki sarığını gönderir. Vehb İbnu Umayr, gidip Safvân´ı bulur. Beraber dönerler. Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın huzuruna, bir kalabalık esnada çıkar. Kalabalık arasında durarak seslenir.
“Ey Muhammed! Bak şu Vehb İbnu Umayr var ya! Bu, senin bana iki aylık bir emân tanıdığını söylüyor!” der.
Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm), “Ebu Vehb´e misafir ol!” der.
Safvân: “Sen bana açık cevap vermezsen hayır!” deyince, Aleyhissalâtu vesselâm: “Sen ona misafir ol, sana dört ay mühlet verdim” buyurur. Oraya inen Safvân, henüz müslüman değildir. Müslümanlarla birlikte Huneyn seferine katılır. İşte bu sırada Resulullah ondan, sadedinde olduğumuz hadiste mevzubahis olan silah talebinde bulunur. Rivayette de görüldüğü üzere, Resulullah, silahları satın alma teklifinde bulunmuyor, âriyeten istiyor.
Safvân, henüz müslüman olmadığı, üstelik kendisine tanınan bir emânla ikamet edebildiği ve Aleyhissalâtu vesselâm da Mekke´nin fatihi ve hâkimi olmak haysiyetiyle o silahları, dilediği takdirde müsadere de edebilecek bir vaziyet ihraz etmesi sebebiyle, Safvân bu talebin mahiyetini öğrenmek ister: Bu taleb, zorla alma talebi mi, yoksa mülkiyet hakkına saygı içerisinde cereyan eden normal bir taleb mi, sorar “Gasben mi istiyorsun ” diye. Bir rivayette “Zorla mı, gönül rızasıyla mı ” dediği kaydedilir. Şüphesiz, nebevî bir talebe böyle bir karşılık, mü´min bir kimseden sâdır olsaydı nezâketsizlik olurdu. Ama Safvân henüz kâfirdir. Aleyhissalâtu vesselâm sükûnetle cevap verir: “Bilakis, gönül rızasıyla âriyet olarak ve garantili olarak.” Safvân, Huneyn´e kâfir olarak katılır. Hatta, seferin ilk safhasında müslümanlar hezimete uğrayınca Safvân´ın anne bir kardeşi Kelede İbnu´l-Hanbel, “Sihir bozulmadı mı ” deyince, Safvân: “Sus, çenesi kırılasıca! Vallahi, bana Kureyş´ten birinin hâkim olması, Hevâzin´den birinin hâkim olmasından iyidir!” der. Huneyn seferi zaferle tamamlanınca, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm), Safvân´a ganimetten müellefe-i kulûb faslından hisse ayırmıştır. Bilahare Safvân demiştir ki: “Huneyn gününde Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) bana da pay verdi. O ana kadar en çok nefret ettiğim insan olagelmişti. Bana verdikçe sevgim arttı ve nihayet, en çok sevdiğim insan oldu.”
Resulullah´ın cömertliği, Safvân (radıyallahu anh) üzerinde ziyade te´sir etmiş olmalı ki, “Böylesine (bol bağışa) ancak bir peygamber nefsi razı olabilir” diyerek müslüman olur. Rivayetler Resulullah´ın ona yüz deve verdiğini belirtir.
Ebu Dâvud´un bir rivayeti, Safvân´ın Huneyn gününde Resulullah´a 30-40 arası zırh verdiğini, savaş sırasında bir kısmının kaybolduğunu belirtir. Hz. Peygamber, Safvân´a: “Zırhlarından bazılarını kaybettik. Onları sana borçlanalım mı ” diye sorar. Safvân: “Hayır ey Allah´ın Resulü, Çünkü bu gün kalbimde olan, o gün yoktu!” der.
Safvân (radıyallahu anh) İslam´a girmiş, samimiyetle bağlanmıştır. Kendisine: “Hicret etmeyen helak olmuştur, hicreti olmayanın müslümanlığı da yoktur”[3] denmiş, o da hemen hicret ederek Medine´ye gelmiş. Abbas İbnu Abdu´l-Muttalib´in yanına inmiştir. Onun durumu Aleyhissalâtu vesselâm´a haber verilince: “Mekke´nin fethinden sonra hicret yoktur” buyurur. Mekke´ye dönmesini irşad buyurur. Safvân bunun üzerine Mekke´ye döner ve ölünceye kadar orada ikamet eder.
Safvân (radıyallahu anh) cahiliyye döneminde Mekke´nin ileri gelenlerinden biridir. Fesâhatı ile meşhurdur. Mut´im yani insanlara yemek yedirmesiyle de meşhurdur. İki göbek gerideki ecdadından iki göbek ilerdeki ahfadına, hepsi mut´im olarak şöhret yapmıştır. Yani şu zincirde yer alan bütün isimler mut´imdir: Amr İbnu Abdillah İbni Safvân İbni Ümeyye İbni Halef…
Safvân İbnu Ümeyye hicretin 42. yılında Hz. Muaviye´nin hilafetinin başlarında vefat etmiştir, radıyallahu anhüm (Usdü´l-Gâbe).
2- Hadiste geçen ve garantili diye tercüme ettiğimiz “mazmûne” tabirini âlimler iki farklı şekilde anlamışlardır:
1) Mazmûne kelimesi, âriyet´in hakikatını ortaya koyan bir sıfattır. Yani, âriyetin şe´ni garantili olmaktır, garantisiz âriyet olmaz. Bu anlayışta olanlara göre “âriyet garantilidir.”
2) Mazmûne kelimesi, âriyet tahsis eden bir sıfattır. Yani Resulullah, Safvân´ın sorusu üzerine: “Ben, zırhları senden “garantisi olan âriyet” şeklinde alıyorum. Garantiden mücerred olan, garantisi olmayan âriyet olarak değil” demiş olmaktadır. Bu anlayışa göre âriyet olarak alınan mallar esas itibariyle garantili değildir, gayr-ı mazmûne´dir. Garantili olması için, alış sırasında, sadedinde olduğumuz hadisteki gibi, bunu belirleyici bir ifade olması gerekir.
el-Kâdî der ki: “Bu hadis, âriyet mal, bunu âriyet olarak alanın (yani müsteîr´in) üzerine garantilenmiştir. Şayet bu mal elinde telef olsa, onu tazmin etmesi, ödemesi gerekir.” İbnu Abbâs, Ebu Hüreyre (radıyallahu anhümâ) böyle söylemişlerdir. Atâ, Şâfiî, Ahmed bu görüşü benimserler.
Hz. Ali, İbnu Mes´ud, Şureyh, Hasan Basrî, Nehâî, Ebu Hanîfe, Sevrî (radıyallahu anhüm) ise, âriyetin, müsteîr´in elinde emanet olduğuna, teaddî (haddi aşan bir durum) olmadıkça tazmine mecbur kalmayacağına hükmetmişlerdir.[4]
ـ4215 ـ2ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْه: ]أنَّ رَسولَ اللّهِ #: استَعارَ قَصْعَةً فَضَاعَتْ عَلَيْهِ فَضَمِنَهَا لَهُمْ[. أخرجه الترمذي .
2. (4215)- Hz. Enes (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) bir tabak istiâre etmişti, kap ziyana uğradı. Sahiplerine tazmin etti.” [Tirmizî, Ahkâm 23, (1360).][5]
AÇIKLAMA:
1- Tirmizî, bu hadisin bir başka vechini daha kaydeder ve senet bakımından onun daha sıhhatli (esahh) olduğunu belirtir: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın zevcelerinden biri [yani Zeyneb Bintu Cahş (radıyallahu anhâ)] Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a bir tabak içerisinde yemek hediye etti. Hz. Âişe (radıyallahu anhâ) tabağa eliyle vurdu. İçerisinde bulunanları attı. Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm): “Yemeğe yemek, kaba kab (tazmîn edilecek)” buyurdu.”
Buna yakın başka rivayetler de gelmiştir. Kimisinde bu hadiseyi, Hz. Âişe´nin, Ümmü Seleme´ye karşı icra ettiği, bazılarında ise Hz. Hafsa veya Hz. Safiyye´ye karşı icra ettiği zikredilir. Ayrıca, yemeğin dökülmekle kalmayıp, tabağın da kırıldığı, gelen tasrihat arasında İbnu Hacer, sadedinde olduğumuz hadisteki mübhem kimsenin Hz. Zeyneb Bintu Cahş olduğunu belirttikten sonra diğer rivayetlerin başka hadiselere delalet ettiğini söyler.
2- Bu hadis istiâre edilen malın ziyana uğraması hâlinde tazmin edileceğine delildir. Tazmin işi, misli varsa misliyle yapılacak, misli yoksa kıymeti üzerinden yapılacaktır. Buhârî´nin bir rivayetinde, tabağı kırılana Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a ait sağlam bir tabak verilir.
* Şâfiî ve Hanefîler bu hükümle ihticac ederler.
* İmam Mâlik: “Kıymet biçilenler mutlak surette kıymetiyle tazmîn edilir” demiştir. Mamafih İmam Mâlik´ten yapılan bir rivayette, önceki görüşte olduğu, bir başka rivayette de: “İnsanlar tarafından yapılan şey misliyle hayvan ise kıymeti üzerinde tazmîn edilmelidir” demiştir. Bir başka rivayette de: “Mevzun (tartıyla satılan) ve mekîl (hacimle satılan) olanlar kıymetle, böyle olmayanlar misliyle tazmîn edilir” demiştir.
İkinci görüşü benimseyenler, sadedinde olduğumuz hadis ve aynı ma´nâdaki diğer rivayetlerle ilgili şöyle bir yorumda bulunurlar: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın iki zevcesinin hücrelerinde birer tane olmak üzere iki tabağı vardı. Resulullah, kıranı cezalandırmak üzere, kırığı onun hücresine, sağlamı da diğerinin hücresine koydu. Dolayısıyla, ortada bir tazmin mevcut değildir.” Ancak bu tevil İbnu Hibbân´ın bir rivayetinde gelen “Kim bir şey kırarsa, kırdığı şey kendisinin olur, ona da bir mislini tazmin etmek terettüp eder” buyurduğu belirtilir.[6]
ـ4216 ـ3ـ وعن سمرة رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: ]قَالَ رَسولُ اللّهِ #: عَلى الْيَدِ مَا أخَذَتْ حَتّى تُؤدِّيَهُ. قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الْحَسَنُ. فَقَالَ: هُوَ أمِينُكَ َ ضَمَانَ عَلَيْهِ. يَعْنِى الْعَارِيَةَ[. أخرجه أبو داود والترمذي .
3. (4216)- Semüre (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: “Aldığı şeyi sahibine ödemek “el´e vecîbedir.” Katâde der ki: “Hasan (bunu rivayet ettiğini) unuttu ve dedi ki: “O, [yani âriyet] emânetindir. (Zayi olması halinde) sana tazmîn gerekmez.” [Ebu Dâvud, Büyû´ 90, (3561); Tirmizî, Büyû´ 39, (1266).][7]
AÇIKLAMA:
1- Âlimler, hadisi: “El”e, yani kişiye, aldığı şeyi sahibine eda etmek vacibtir” diye anlamıştır. “Alınan şey” râvi tarafından her ne kadar âriyet olarak açıklanmış ise de, bu Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a nisbet edilen ibârede mevcut değildir. Bu sebeple “el”in aldığı şeyin cinsi “gasb”, “âriyet”, “emânet” gibi mülkiyeti başkasına ait olan şey olarak açıklanmıştır. “Gasb ise, sâhibi istemeden vermesi: âriyet ise, sahibi istemese bile önceden tesbit edilmiş müddeti varsa, dolar dolmaz vermesi; vedîa (emanet) ise, sahibi isteyince vermesi “ele vacibtir” denmiştir. İbnu´l-Melek´in kaydettiği bu açıklamayı Aliyyu´l-Kârî güzel bulmuştur.
2- Katâde, Hasan Basrî hazretlerinin bu hadisi Resulullah´tan rivayet ettiğini, zaman içinde unutarak, âriyetle ilgili bir başka kanaate vardığını söyler. Muahhar olan bu görüşüne göre, âriyet mal, emanet gibidir; müsteîr de emânetci durumundadır. Öyleyse emânetin zâyiinden emânetci sorumlu olmadığı gibi âriyet malın zayiinden de müsteîr sorumlu değildir, zâyii halinde tazmîn etmez.
3- Şevkânî, Hasan Basrî´nin rivayetiyle ameli arasındaki ihtilafla ilgili olarak bir usül kaidesini hatırlatır: “Böyle durumlarda rivayetle amel edilir, reyle değil” der.
4- Hadis, vedî´ (emanet malı elinde tutan) ve müsteîr´in ellerindeki şey zâyi olduğu takdirde tazmin edeceklerini söyleyen ülemânın delili olmuştur.
Ancak Resulullah´tan rivayet edilen “Güvenilen kimseye tazmîn yoktur” veya aynı ma´nâda olmak üzere, “Hiyânete girmeyen müsteîr´e tazmin yoktur” hadisini esas alan bazı âlimler, elinde başkasının malını -emanet, âriyet, icâret gibi bir surette- bulunduran kimse emin olduğu ve şahsî bir taksir ve ihâneti olmadan, tabii bir âfet, çalınma, gasbedilme, kaybolma, yağmalanma gibi iradesi dışı bir sebeple zayi olan malı tazmîn etmeyeceği hükmüne varmıştır. Şâfiîler ve Hanbelîler gibi.[8]
ـ4217 ـ4ـ وعن أبي أمامة رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: ]قَالَ رسولُ اللّهِ #: الْعَارِيَةُ مُؤدَّاةٌ، وَالْمِنْحَةُ مَرْدُودَةٌ، وَالزَّعِيمُ غَارِمٌ، وَالدَّيْنُ مَقْضِيٌّ[. أخرجه أبو داود والترمذي.»الزعيمُ« الضمين والكفيل .
4. (4217)- Ebu Ümâme (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: “Âriyet (sahibine) verilecektir. Kefil borçludur, borç ödenmelidir.” [Tirmizî, Büyû 39, Vesâyâ 5, (2121), (1265); Ebu Dâvud, Büyû´ 90, (3569).] [9]
AÇIKLAMA:
Bu hadisle, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm), ticari hayatta gerekli bazı müesseselerin kanununu vaz´etmektedir: Âriyet olarak alınan mal sahibine (ziyanı halinde) ödenmelidir. Nasıl ödeneceği hususundaki ihtilaf daha önce açıklandı.
Keza kefil (zaîm), üzerine aldığı, garanti verdiği borcu ödemelidir.
Keza borç kaza edilmeli, ödenmelidir.[10]
ـ4218 ـ5ـ وعن أبي هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: ]قال رسولُ اللّهِ #: نِعْمَ الْمَنِيحَةُ اللَّقْحَةُ، الصَّفِيُّ، وَالشَّاةُ الصَّفِيُّ مِنْحَةٌ تَغْدُو بِإنَاءٍ وَتَرُوحُ بِإنَاءِ[. أخرجه الشيخان.»المَنيحةُ« الناقة أو الشاةٌ يعطيها صاحبها غيره لينتفع بها ثُمَّ يعيدها.و»اللَّقْحَةُ« الناقة ذات اللبن.»وشاةٌ صَفيٌّ« إذا كانت غزيرة اللبن كريمة .
5. (4218)- Hz. Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: “Başkasına sütünden istifade etmesi için verilecek bir hayvan olarak, sütlü deve ve bol sütlü koyun ne muvafıktır. Sabah bir kap, akşam bir kap süt verir.” [Buhârî, Hibe 35, Eşribe 14; Müslim, Zekât 73, (1019).][11]
AÇIKLAMA:
Menîha, esas itibariyle atiyye ma´nâsına gelir. Ancak Araplar deve, koyun gibi hayvanı bir kimseye sütünden ve yününden istifade etmesi için bir müddet için vermeye menîha demişlerdir. Bir bakıma âriyetin bir çeşididir. Sadedinde olduğumuz hadiste sütlü hayvanların âriyeti ma´nâsına gelir. el-Kazzâz menîha diye öncelikle deve ve koyunun âriyetine dendiğini belirtilir.
Lakha, doğumu yakın sütlü deve demektir.
Safiy, değerli, sütü bol ma´nâsına gelir, safiyye de denir. Müslim´in rivayetinde şöyle denir: “Haberiniz olsun! Bir aileye sabah bir kap, akşam bir kap süt veren bir deveyi menîha olarak veren kimse var ya, onun ecrî gerçekten büyüktür.” [12]
——————————————————————————–
[1] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/70.
[2] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/70.
[3] Bu söz aslında doğrudur. Hicrete teşvik için Resulullah bunu söylemiştir. Ancak Mekke Fethi´nden sonra bu hüküm kaldırılmıştır. Geniş açıklamayı hicretle ilgili bölümün sonunda kaydedeceğiz (5775-5777).
[4] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/70-73.
[5] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/73.
[6] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/73-74.
[7] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/74.
[8] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/74-75.
[9] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/75.
[10] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/76.
[11] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/76.
[12] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 12/76. –
