NEZR (ADAK) BÖLÜMÜ
UMUMİ AÇIKLAMA
NEZİRDEN NEHİY
TAATE YÖNELİK NEZİR
NAMAZLA İLGİLİ NEZİR
ORUÇLA İLGİLİ NEZİR
HACCLA İLGİLİ NEZİR
MALLA İLGİLİ NEZİR
MASİYETLE İLGİLİ NEZİR
NEZR (ADAK) BÖLÜMÜ
UMUMİ AÇIKLAMA
Dilimizde çoğunlukla adak kelimesiyle karşıladığımız nezr Arapça´da daha şümullü bir mana taşır. Nezrin cem´i nüzurdur; korkutma demek olan inzardan gelir. Râgıb el-İsfehanî, nezrin ıstılahî manasını “vacib olmayan bir şeyi bir emrin vukuu sebebiyle, vacib kılmak” diye tarif eder. Daha açık bir ifadeyle nezri “Allah Teala hazretlerine ta´zim için mübah olan bir fiilin yapılmasını üzerimize almak, îfasını kendi kendimize vacib kılmaktır” diye tarif edebiliriz. Kul, Allah´ın rızasını kazanmak maksadıyla ibadet sayılacak bazı şeyleri kendi kendine vacib kılabilir, bu dinen makbul bir davranıştır. Sözgelimi “yarın oruç tutacağım” veya “yarın şu kadar namaz kılacağım” diye nezirde bulunabilir. Kurtubî: “Nezr îfa edilmesi emredilmiş olan akidlerdendir. Yerine getirene sena edilmiştir” der.
Nezr kişinin bir şeyi yapmayı adaması olduğuna göre nezrin makbul olması, nezredilen şeyin, dinen makbul ve ibadet nevinden olması gerekir. Allah´a isyanı gerektiren haramı ve mekruhu işlemeyi gerektiren nezirler makbul değildir.
Nezr Allah rızası için olmalıdır. Dünyevî maksada yönelik nezirler, ibadette esas olan ihlasa münafi olduğu için değeri düşüktür. “Şu işim olursa şu kadar namaz kılayım” veya “…şu kadar malı tasadduk edeyim” şeklindeki nezirler gibi. Ancak İslam alimleri bu çeşitten nezir yapıldığı takdirde yine uyulması gerektiğini belirtmişlerdir. İbnu Hacer en muteber, en kıymetli nezrin herhangi bir şarta bağlamadan yapılan nezir olduğunu belirtir ve “hastalıktan afiyet bulanın “Allah için şu kadar oruç üzerime borç olsun” demesi gibi” der. İbnu Hacer devamla: “Allah şifa verirse…” gibi bir şartla ibadete nezretmenin ikinci sırada yer alan bir nezir olduğunu belirttikten sonra, Allah rızası gözetilmeyen nezirlerin değersiz olduğunu söyler. “İstiskal ettiği bir kölesinin sohbetinden kurtulmak için azab etmeye nezretmesi gibi” der. Kişiye yapmada meşakkate düşeceği nezirde bulunmanın mekruh ve hatta haram olacağı yine alimlerce belirtilmiştir.
Nezirlere uyulması gerektiği Kur´an-ı Kerim´de temas edilmiş olan bir husustur. Şöyle buyrulur: “Allah sizi yanlışlıkla veya yanılarak ettiğiniz yeminlerden dolayı mesul tutmaz, fakat kalbinizle kazandıklarınızdan, yalan yere ettiğiniz yeminle ve yeminlerinizi yerine getirmemekle kazandığınız günahtan mesul tutar. Allah gafurdur, günahları çok bağışlar, halimdir, hemen ceza vermeyip tevbe etmeniz için size fırsat verir” (Bakara 225). [1]
BİRİNCİ FASIL
NEZİRDEN NEHİY
ـ5727 ـ1ـ عن سعيدِ بْن الْحَارثٍ قال سَمِعْتُ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللّهُ عَنهُمَا يَقُولُ: ]أوَلَمْ تُنْهَوْا عَنِ النَّذْرِ؟ قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: إنَّ النَّذْرَ َ يُقَدِّمُ شَيْئاً وََ يُؤَخِّرُهُ، وَإنَّمَا يُسْتَخْرَجُ بِهِ مِنَ الْبَخِيلِ[. أخرجه الخمسة إ الترمذي .
1. (5727)- Said İbnu´l-Haris anlatıyor: “İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ)´i şöyle söyler işittim: “Siz nezr etmekten yasaklanmadınız mı Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) demişti ki: “Nezir, olacak bir şeyi ne öne alır ne de geriye bıraktırır. Ancak onunla cimriden mal çıkarılmış olur.” [Buharî, Kader 6, Eyman 26; Müslim, Nezr 3, (1639); Ebu Davud, Eyman 26, (3287); Nesâî, Eyman 24, (7, 15, 16).][2]
ـ5728 ـ2ـ وعن أبي هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: إنَّ النَّذْرَ َ يُقَرِّبُ مِنْ ابْنِ آدَمَ شَيْئاً لَمْ يَكُنْ اللّهُ قَدَّرَهُ لَهُ، وَلكِنِ النَّذْرُ يُوَافِقُ الْقَدَرَ فَيُخْرَجُ بذلِكَ مِنَ الْبَخِيلِ مَالَمْ يَكُنْ الْبَخِيلُ يُرِيدُ أنْ يَخْرِجَ[. أخرجه الخمسة واللفظ لمسلم .
2. (5728)- Hz. Ebu Hureyre (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Nezir, ademoğluna, Allah´ın kendisine takdir etmediği hiçbir şeyi yakınlaştırmaz. Ancak nezir, kadere muvafık olur. Nezir sayesinde, cimrinin kendi arzusu ile çıkarmak istemediği, cimriden çıkarılır.” [Buharî, Kader 6, Eyman 26; Müslim, Eyman 7, (1640); Ebu Davud, Eyman 26, (3288); Tirmizî, Nüzûr 10, (1538); Nesâî, Eyman 25, (7, 16).][3]
AÇIKLAMA:
1- Sadedinde olduğumuz birinci hadis, bir soruya verilen cevap kısmı aksettirmekte, soru kısmını göstermemektedir. Hakim´in Müstedrek´inde ve başka bazı kaynaklarda geldiğine göre, İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ)´e Mes´ud İbnu Amr adında bir zat gelerek sorar: “Ey Ebu Abdirrahman! Oğlum, Ömer İbnu Ubeydullah İbni Ma´mer ile birlikte Fars diyarında idi. Oraya şiddetli bir veba ve taun salgını geldi. “Oğlumu Allah bu musibetten salim kılarsa Beytullah´a yaya gidip tavafta bulunacağım” diye nezirde bulundum. Oğlum da yanıma hasta olarak geldi, sonra da öldü. Bu hususta ne dersiniz (bana tavaf vacib oldu mu) ” diye sordu. İşte bu soru üzerine yukarıdaki cevabı verir: “Siz nezretmekten yasaklanmadınız mı ” Sonunda “…Nezrini îfa et!” der.
2- Alimler, bu hadiste ifade edilen yasaklama hususunda ihtilaf etmiştir.
* Bir kısmı, hadisin zahirini esas almış, nezrin mekruh olduğunu söylemiştir.
* Bir kısmı da hadisi te´vil etmiştir.
** İbnu´l-Esir en-Nihaye´de der ki: “Hadislerde, nezirden nehiy tekrarla gelmiştir. Burada hadis, nezri îfaya bir te´kiddir ve nezir yoluyla bir şeyi kendine vacib kıldıktan sonra bu vecibeyi küçümsemekten yasaklamadır (tahzir). Eğer hadisin manası, nezir yapmaktan zecr (yasaklama) olsaydı, hadiste nezrin hükmünü iptal ve nezri îfa etmenin lüzumunu iskat manası olurdu. Çünkü, nezir nehiyle masiyet olur ve uyulması gerekmez. (Halbuki nezre uymak ayetle sabit bir hâdisedir. Öyleyse) sadedinde olduğumuz hadisi şöyle anlamamız gerekmektedir: “Nezirin onlara peşin bir fayda getirmeyeceğini, onlardan bir zararı da bertaraf etmeyeceğini, keza Allah´ın kaderdeki takdirini de değiştirmeyeceğini onlara bildirmektedir. Diyor ki: “Sizler, Allah´ın size takdir etmediği bir şeye nezirle ulaşacağınız veya Allah´ın hakkıyla hükmettiği bir şeyi nezirle kendinizden bertaraf edeceğiniz inancıyla nezirde bulunmayınız. Böyle bir inanca düşmeden nezirde bulunursanız, nezrinize vefa gösterin, borcu üzerinizden atın. Zira nezrettiğiniz şeye uymanız gerekir.”
İbnu Hacer, en-Nihaye´de kaydedilen bu görüşün, İbnu´l-Esir´den önce başka alimler tarafından da paylaşıldığına dair serdedilen görüşeri de kaydeder. Mesela Ebu Ubeyd şöyle demiştir: “Hadisin nezirden nehyedip şiddet göstermesindeki gaye nezrin günah bir fiil olduğunu söylemek değildir. Nezir, bu şekilde yasak ve günah olsaydı Allah Teala hazretleri nezri yerine getirmeyi emretmez, nezrini tutanları da övmedi. Bilakis, bana göre hadisin manası nezrin şanını yüceltmek, onun ciddiyetini tesbit etmektir; ta ki o hafife alınmasın, onun yerine getirilmesinde laubaliliğe kaçıp vaadedilen şeyin yapılmasını terke, söz verilen şeyi îfadan kaçmaya yer verilmesin.”
** İmam Malik, bir şeyi müebbeden yapmayı nezretmenin mekruh olacağına hükmetmiştir. Bu durumda o iş, gönül hoşluğu ile yapılmaz.
** İbnu´l-Mübarek: “Taate müteallik nezir hayırdır, masiyete götürecek nezir mekruhtur, haramdır” demiştir.
** Bazı alimler: “Allah için şunu yapmak üzerime borç olsun” şeklinde şarta bağlanmadan yapılan nezirlerde mahzur görmemiş, bunun sevap olduğunu belirtmiştir. Çoğunluk nezirde keraheti şarta bağlamada görür: “Allah şifa verirse şu kadar namaz kılacağım” ifadesi gibi. Böyle bir nezirde bulunan kimsenin cehaletle: “Bu nezr, arzu ettiği şeyin olmasını sağlayacağı” veya bu vaadi ve nezri sebebiyle Allah´ın, onun dilediğini yerine getireceği inancına düşerse bunun büyük hata olacağı, hatta küfre yaklaşan bir hata olacağı ifade edilmiştir. Kurtubî bu endişededir.
** Hadisteki nehyin, nezrettiği şeyi yerine getirmeyeceği halinden belli olan kimselerle ilgili olduğunu söyleyenler de olmuştur.
** Bazıları: “Hayra vesile olan şeyin de hayır, şerre vesile olan şeyin de şer olduğu” prensibinden hareket ederek hadisi yorumlamıştır.
3- İbnu´l-Arabî, hadiste, nezreden kimsenin nezrini yerine getirmesinin vacib olduğuna hüccet bulunduğunu söyler. Ona göre hadiste “Nezirle cimriden mal çıkarılmış olur” ifadesi, nezri yerine getirmenin vacip olduğunu ifade etmektedir. “Çünkü der, eğer cimri, bunda muhayyer olsaydı, cimriliği sebebiyle, malı çıkarmama hali üzere devam ederdi.”
4- Bu hadisle “Sadaka kötü ölümü defeder” hadisi arasında zahirî bir tenakuz gözükmektedir. Bunu alimler şöyle açıklamıştır: “Sadaka kötü ölümün def´ine bir sebep olmaktadır. Sebepler de müsebbebat gibi mukadderdir (önceden belirlenmiştir, takdir edilmiştir). Nitekim Aleyhissalâtu vesselâm, kendisine: “Rukye Allah´ın kaderinden bir şeyi geri çevirir mi ” diye soran kimseye: “O da Allah´ın kaderindendir” diye cevap vermiştir. Nitekim Hz. Ömer´in vebalı yere girmeme kararı üzerine “Allah´ın kaderinden mi kaçıyorsun ” itirazına verdiği “Allah´ın kaderinden Allah´ın kaderine kaçıyoruz” cevabı da Resulullah´ın cevabının bir benzeri olmaktadır.”
5- İbnu´l-Arabî, nezri “dua”ya benzetir: “Dua da kaderi değiştirmez, ama dua kaderdendir” der. Bununla beraber, dua mendub kılınmış, nezir nehyedilmiştir. Bunun sebebi, dua peşin, acil bir ibadettir, duada Allah´a teveccüh, tazarru, hudu açıkça görülür. Nezirde böyle değildir, bunda ibadet, dileğin husulüne te´hir edilmektedir, amel zaruret anına terkedilmektedir.
6- Hadis, iyilik niyetiyle yapılan amellerin nezir suretiyle yapılanlardan efdal olduğunu göstermektedir. Bu sebeple hadiste hayır amelde ihlasa, sırf Allah rızası için yapmaya teşvik var.
7- Hadis cimriliği de kötülemektedir. Ayrıca emredilenleri yapıp, nehyedilenlerden kaçınan kimseye bahil (cimri) denemeyeceği anlaşılmaktadır. [4]
İKİNCİ FASIL
TAATE YÖNELİK NEZİR
ـ5729 ـ1ـ عن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنها قالت: ]سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ: مَنْ نَذرَ أنْ يُطِيعَ اللّهَ فَلْيُطِعْهُ، وَمَنْ نَذَرَ أنْ يَعْصِيَ اللّهَ فََ يَعْصِهِ[. أخرجه الستة إ مسلماً .
1. (5729)- Hz. Aişe (radıyallahu anhâ) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın şöyle söylediğini işittim:
“Kim Allah´a itaat etmeye nezrederse hemen itaat etsin. Kim de Allah´a isyan etmeye nezrederse, sakın isyan etmesin.” [Buharî, Eyman 28; Muvatta, Nüzur 8, (2, 476); Ebu Davud, Eyman 22, (3289); Tirmizî, Nüzûr 2, (1526); Nesaî, Eyman 28, (7, 17); İbnu Mace, Kefarat 16, (2126).][5]
AÇIKLAMA:
1- Hadis, Allah´a itaatle ilgili nezirlerin yerine getirilmesini emretmektedir. Bu itaat hangileridir belli değil. Yani farz, vacib, mendub gibi farklı taatlerimiz var. Şu halde, nezredilmişse, taate giren bütün fiiller farz, vacib, mendub ayırımı yapılmaksızın yerine getirilecektir. Sözgelimi farzlarla ilgili bir vakit tayini yapılsa “ilk vaktinde kılacağım” gibi, buna da uyması vacib olur. Alimler, malî veya bedenî müstehab amellerle ilgili bir nezrin, o amelleri vacibe çevireceğini söylerler. Çünkü, hadis taate giren amellerde nezre uyulması hususunda pek açıktır, te´vile gitmeye gerek yok.
Keza masiyete giren ameller nezredilmişse bunun yerine getirilmemesi emri de hadiste açıktır. Alimler, bu ikinci durumda, bir noktayı münakaşa etmişlerdir. Masiyete nezreden kimse, bu nezrini yerine getirmeyecek, ama bu durumda kendisine yemin kefareti gerekecek mi gerekmeyecek mi Bu hususta iki görüş ileri sürülmüştür:
* Cumhura göre kefaret gerekmez.
* Bazı alimlere göre kefaret gerekir. Ahmed, Sevrî, İshak, Şafiîlerden bazıları ve Hanefîler böyle hükmetmiştir. Tirmizî, Ashab´ın da bu iki görüşte ihtilaf ettiğini kaydeder.
Ulema, masiyete nezretmenin haram olduğunda ittifak eder. İhtilaf edilen husus, böyle bir yemin durumunda kefaret vacib mi değil mi noktasındadır. Hz. Aişe´nin bir rivayetine göre “Masiyette nezir yoktur; bunun kefareti yemin kefaretidir” buyrulmuştur. “Kefaret gerekir” diyenler bunu esas almıştır, ancak hadisin illetli olduğu söylenmiştir.
2- Hadiste, yapılması mübah olan bir şeyle ilgili nezir hakkında bir şey söylenmemiştir. Bunu cevaplarken, alimlerden bazılarının, ibadetleri farz-ı ayn, farz-ı kifaye olarak ikiye ayırdıklarını bilmede fayda var. Farz-ı ayn olan bu ibadetin yapılması üzerine nezir, nezir sayılmaz, zaten yapmakla mükellef. Ama onunla ilgili bir sıfat üzerine nezir mümkün: İlk vaktinde kılmak gibi. Bu takdirde îfa etmesi gerekir. Farz-ı kifaye üzerine yapılan nezir yerine getirilir. Cihad gibi mendub ibadet için yapılan nezir de yerine getirilmelidir. İbadet sayılmayan mendublar için yapılan nezirler de böyledir. Cumhura göre yerine getirilmelidir; hasta ziyareti gibi.[6]
* NAMAZLA İLGİLİ NEZİR
ـ5730 ـ1ـ عن ابنِ عبّاسٍ رَضِيَ اللّهُ عَنهُما: ]أنَّ امْرَأةً اشْتَكَتْ شَكْوى، فَقَالَتْ: إنْ شَفَاني اللّهُ تَعالي ‘خْرُجَنَّ وَ‘صَلِّيَنَّ في بَيْتِ الْمَقْدِسِ. فَبَرَأتْ فَتَجَهَّزَتْ لِلْخُروجِ، فََجَاءَتْ مَيْمُونَةَ رَضِيَ اللّهُ عَنها تُسَلِّمُ عَلَيْهَا، فأخْبَرَتْهَا بذلِكَ، فَقالَتْ لَهَا: اِجْلِسِي فَكُلِي مِمَّا صَنَعْتِ وَصَلِّي في مَسْجِدِ الرَّسُولِ # فإنِّى سَمِعْتُهُ يَقُولُ: صََةٌ فيهِ أفْضَلُ مِنْ ألْفِ صََةٍ فِيمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إَّ مَسْجِدَ الْكَعْبَةِ[. أخرجه مسلم .
1. (5730)- İbnu Abbas (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “Bir kadın hastalanmıştı. Şöyle bir nezirde bulundu: “Allah Teala hazretleri bana şifa verirse, buradan gidip Mescid-i Aksa´da namaz kılacağım.” Sonra kadın iyileşmişti. Hemen yol hazırlığı yaptı. Hz. meymune (radıyallahu anhâ)´ye geldi, selam verip kararını anlattı. Meymune, kadına:
“Hele otur, hazırladığını (burada) ye, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´ın mescidinde namaz kıl. Zira ben Onun şöyle söylediğini işittim:
“Şu mescidimde kılınan bir namaz, Ka´be Mescidi hariç bütün mescidlerde kılınan bir namazdan daha hayırlıdır.” [Müslim, Hacc 510, (1396).][7]
ـ5731 ـ2ـ وعن جابر رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَامَ رَجُلٌ يَوْمَ الْفَتْحِ فَقالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ إنِّي نَذَرْتُ للّهِ عَزَّ وَجَلَّ إنْ فَتَحَ عَلَيْكَ مَكَّةَ أنْ أُصَلِّىَ رَكْعَتَيْنِ فِي بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَقَال: صَلِّ ههُنَا. ثُمَّ أعَادَ عَلَيْهِ فَقَالَ: صَلِّ ههُنَا. ثُمَّ أعَادَ عَلَيْهِ فَقَالَ: فَشَأنُكَ إذاً[. أخرجه أبو داود .
2. (5731)- Hz. Cabir (radıyallahu anh) anlatıyor: “Fetih günü bir adam kalkıp: “Ey Allah´ın Resulü dedi. Ben aziz ve celil olan Allah´a nezirde bulundum ve dedim ki: “Eğer Mekke´nin fethini sana müyesser ederse, Beytu´l-Makdis´te iki rekat namaz kılacağım.” Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) adama:
“Sen şurada kıl!” cevabında bulundu. Adam talebini tekrar etti.
“Sen şurada kıl!” buyurdu. Adam bir kere daha tekrar edince:
“Öyleyse sen bilirsin” buyurdular.” [Ebu Davud, Eyman 24, (3305).][8]
AÇIKLAMA:
Bu iki hadis, yer tayin edilerek yapılan nezirlerde, nezrin yerine getirilmesi için o yerin aranmasının şart olmadığını göstermektedir. Namaz, sadaka veya benzeri bir başka şeyi şu veya bu yerde yerine getirmek için nezirde bulunan kimse, bu nezrini bulunduğu yerde veya bir başka yerde de îfa etse nezri yerine gelmiş olur.
Ancak, nezredilen yer, nezredenin bulunduğu yerden daha faziletli ise, oraya gitmek gerekir. Nezredilen yer, nezredenin bulunduğu yerle kıymet itibariyle eşitse veya dûnunda ise o zaman bulunduğu yerde nezrini yerine getirebilir. Önceki hadis bu meselede daha sarihtir. Hadislerde sadece üç mescidin faziletinden bahsedilmiştir: Mescid-i Haram, Mescid-i Nebî, Mescid-i Aksa. Bunun dışındaki mescidler kıymet itibariyle eşit sayılırlar.[9]
* ORUÇLA İLGİLİ NEZİR
ـ5732 ـ1ـ عن حكيم بن أبي حرة ا‘سلمي: ]أنَّهُ سَمِعَ ابْنَ عُمَرَ رَضِيَ اللّهُ عَنهُمَا يَقُولُ: أفِي رجُلٍ نَذَر أنْ َ يَأتِيَ عَلَيْهِ يَوْمٌ سَمَّاهُ إَّ صَامَهُ. فَوَافَقَ يَوْمَ أضْحَى أوْ فِطْر فَقَالَ: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. لَمْ يَكُنْ يَصُومُ يَوْمَ أضْحَى وََ فِطْرٍ وََ يَرَى صِيَامَهُمَا، فأعَادَ عَليْهِ، فَقَال: أمَرَ
النَّبِيُّ # بِوَفَاءِ النَّذْرِ وَنَهى عَنْ صِيَامِ يَوْمِ الْعِيدَيْنِ، فأعَادَ عَلَيْهِ فَلَمْ يَزِدْ عَلى هذَا[. أخرجه الشيخان .
1. (5732)- Hakim İbnu Ebi Hürre el-Eslemî´nin anlattığına göre “İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ)´in -önceden belirttiği bir günde oruç tutmaya nezreden bir kimsenin, nezrettiği o günü, Kurban veya Ramazan bayramlarına rastladığı takdirde, nezrini yerine getirip getirmeyeceği hususunda- şöyle dediğini işitmiştir: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´da sizin için güzel örnek vardır. O, ne Kurban ne de Ramazan bayramlarında oruç tutmamıştır. Üstelik o günlerde oruç tutmayı uygun da görmemiştir.” Soru sahibi sorusunu tekrar edince İbnu Ömer: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) nezre uymayı emretmiştir, iki bayram gününde oruç tutmayı da nehyetmiştir” demiştir. Soru sahibi sorusunu yine tekrar edince eski cevabına ilavede bulunmamıştır.” [Buharî, Eyman 32, Savm 67 ; Müslim, Siyam 142, (1139).][10]
AÇIKLAMA:
Hadis, Buhârî´nin bir rivayetinde daha vazıh gelmiştir: “Ziyad İbnu Cübeyr der ki: “Ben İbnu Ömer´in yanında idim. Bir adam gelip sordu: “Ben, yaşadığım müddetçe her salı -veya çarşamba günü oruç tutmaya nezretmiştim. Bu günüm Kurban Bayramı´na rastladı ne yapayım ” İbnu Ömer: “Allah Teala hazretleri nezirlerimize sadık olmamızı emretmiştir, diğer taraftan Kurban Bayramı´nda oruç tutmaktan nehyedildik” diye cevap verdi. Adam (cevabı vazıh bulmayarak) sorusunu tekrar etti. İbnu Ömer ilave yapmaksızın cevabını tekrar etti.”
Anlaşılacağı üzere soru sahibi oruç tutmak üzere nezrettiği gün oruç tutmanın yasaklanmış olduğu bayramlara rastlarsa ne yapacağını sormaktadır. Oruç tutmak caiz mi Değilse bilahare bedelini tutacak mı, yoksa kefaret mi ödeyecek
Ulema böyle bir kimsenin o günlerde oruç tutmayacağı hususunda icma etmiştir. Kurban veya Ramazan bayramlarında ne nafile, ne kaza ne de nezir orucu tutulamaz. Cumhura göre, o günlerde oruç tutmaya nezretse, bu nezri muteber bir nezir olmaz. Hanbelîlerin bir görüşüne göre kazası vacib olur. Ebu Hanife: “O gün oruç tutacak olsa nezrinden düşer” der.
İbnu Ömer’in cevabı farklı yorumlara bâis olmuştrur, teferruata girmeyeceğiz. Böyle bir durumda, o gün oruç tutmayıp bir başka gün kaza edilmesi esastır.[11]
ـ5733 ـ2ـ وعن ابن عبّاس رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: ]بَيْنَا رَسُولُ اللّهِ # يَخْطُبُ إذَا هُوَ بِرَجُلٍ قَائِمٍ في الشَّمْسِ، فَسَألَ عَنْهُ، فَقَالُوا: هذَا أبُو إسْرَائِيلَ نَذَرَ أنْ يَقُومَ في الشَّمْسِ وَيَصُومَ وََ يُفْطِرَ وََ يَسْتَظِلَّ وََ يَتَكَّلَمَ. فَقَالَ: مُرُوهُ فَلْيَسْتَظِلَّ وَلْيَتَكَلَّمْ وَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ[. أخرجه البخاري ومالك وأبو داود .
2. (5733)- İbnu Abbas (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) hutbe verirken, güneşte ayakta duran bir adam gördü. Bunun niye orada durduğunu sordu.
“Bu Ebu İsrail´dir, güneşte durarak oruç tutmaya, yiyip içmemeye, gölgede oturmamaya ve konuşmamaya nezretmiştir!” dediler. Aleyhissalâtu vesselâm:
“Ona söyleyin! gölgelensin ve konuşsun, ancak orucunu tamamlasın” buyurdular.” [Buharî, Eyman 31, Muvatta, Eyman 6, 2, 475); Ebu Davud, Eyman 23, (3300).][12]
AÇIKLAMA:
Hadiste, şeriatın ibadet olarak talep etmediği meşakkatleri kendi nefsine çektirmeyi şart koşarak nezirde bulunmanın meşru olmadığı ifade edilmektedir. Şarihler: “Bu hadiste, insana eziyet veren yalın ayak yürümek, güneşte oturmak gibi Kur´an ve sünnette meşruluğuna dair beyan gelmemiş olan davranışların ibadet sayılmayacağına, bunlarla yapılan nezrin makbul addedilmeyeceğine delil vardır. Nitekim Aleyhissalâtu vesselâm Ebu İsrail´e nezrinin meşru olan kısmını yani orucunu tamamlamayı söylerken, diğer manasız eziyetlere son vermesini emretmiştir” der.
Kurtubî´ye göre, “Bu Ebu İsrail kıssasında, “masiyet veya takatinin yetmeyeceği bir şey nezreden kimseye kefaret gerekmez” diyen cumhura en büyük delil mevcuttur.”
Hattâbî de şunu söyler: “Ebu İsrail´in nezrinde iki unsur var: “Biri taat, diğeri masiyet, Resulullah bundan taat olanın -ki bu oruçtur- yerine getirilmesini, güneşte durmak, konuşmamak, gölgelenmemek gibi taat olmayan hususların terkini emretti. Vücuda eziyet veren bu davranışlarda Allah´a yakınlık yoktur. Dinimiz, bu ümmetten, daha önceki ümmetlere teklif edilen bu çeşit meşakkatleri (ağlal) kaldırmıştır. Böylece, onlarda yapılan nezir masiyete dönüşür. Öyle ise, buna uymak gerekmediği gibi, terki sebebiyle kefaret de gerekmez.”
Aynî, “hadiste, mübah veya zikrullaha sükut etmenin taat olmadığına delil var” der.
Bazı şarihler, bu hadiste cahil mutasavvıfların nefsin tezkiye vasıtası diye ihdas ettikleri Kur´an ve hadiste rastlanmayan meşakkatli meşguliyetlerin batıl olduğuna delil çıkarmışlardır.[13]
ـ5734 ـ3ـ وعن ابن عمر رَضِيَ اللّهُ عَنهما: ]أنَّ عُمَرَ رَضِيَ اللّهُ عَنهُ قَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ إنِّي نَذَرْتُ في الْجَاهِلِيَّةِ أنْ أعْتَكِفَ يَوْماً. وفي رواية: لَيْلَةَ في الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ: أوْفِ بِنَذْرِكَ[. أخرجه الخمسة .
3. (5734)- İbnu Ömer (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “(Babam) Ömer (radıyallahu anh) (bir gün) dedi ki:
“Ey Allah´ın Resulü! Ben cahiliye devrinde bir gün itikaf yapmayı nezretmiştim. -Bir rivayette Mescid-i Haram´da bir gece denmiştir.- [Bunu îfa etmem gerekir mi ]” Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm): “Nezrini yerine getir!” buyurdular.” [Buharî, İ´tikaf 5, 15, 16, Humus 19, Megazî 54, Eyman 29; Müslim, Eyman 27, (1656); Ebu Davud, Eyman 32, (3325); Tirmizî, Eyman 11, (1539); Nesâî, Eyman 36, (7, 21 22).][14]
AÇIKLAMA:
Bu hadis, kâfirken nezirde bulunan bir kimse Müslüman olduğu takdirde o nezrin gereğini yerine getirmesinin şart olduğunu ifade eder. Bazı Şafiî alimleri bu görüştedir. Ancak Hanefî, Malikî alimler ve Şafiilerin cumhuru “Kâfirin nezri mün´akid değildir. Dolayısıyla kâfirken yapılan nezre uymak vacib değildir” demiştir. Bu görüşte olanlar, sadedinde olduğumuz hadisi: “Resulullah Hz. Ömer´e bir vecibe olarak değil, istihbab olarak “nezrini îfa et” demiştir” diye te´vil etmişlerdir.[15]
* HACCLA İLGİLİ NEZİR
ـ5735 ـ1ـ عن عقبة بن عامر رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]نَذَرَتْ أُخْتِي أنْ تَمْشِيَ الى بَيْتِ اللّهِ الْحَرَامِ حَافِيَةً، فَأمَرَتْنِي أنْ أسْتَفْتِيَ لَهَا رَسُولَ اللّهِ # فَقَالَ: لِتَمْشِ وَلْتَرْكَبْ[. أخرجه الخمسة.
1. (5735)- Ukbe İbnu Amir (radıyallahu anh) anlatıyor: “Kızkardeşim, Beytullah´a yalın ayak yürüyerek gitmeye nezretmişti. Bu hususta Resulullah´a sormamı talep etti. Ben de sordum. Aleyhissalâtu vesselâm:
“Yürüsün ve binsin!” buyurdular.” [Buhârî, Cezâu´s-Sayd 27; Müslim, Nezr 11, (1644); Ebu Davud, Eyman 23, (3293, 3294, 3299); Nesâî, Eyman 32, (7, 19).][16]
ـ5736 ـ2ـ وزاد في رواية للترمذي: ]حَافِيَةً غَيْرَ مُخْتَمِرَةٍ. فقَالَ: مُرُوهَا فَلْتَخْتَمِرْ وَلْتَرْكَبْ وَلْتَصُمْ ثَثَةَ أيّامٍ[ .
2. (5736)- Tirmizî´nin rivayetinde şu ziyade vardır: “…ayağı çıplak ve başı da örtüsüz olarak Resulullah: “[Allah, kızkardeşinin meşakkati sebebiyle bir şey yapacak değildir.] Ona emredin, başını örtsün, hayvanına binsin, (kefaret olarak) üç gün oruç tutsun” buyurdu.” [Tirmizî, Nüzûr 16, (1544).][17]
ـ5737 ـ3ـ وعن ابن عبّاس رَضِيَ اللّهُ عَنهما: ]أنَّ أُخْتَ عُقْبَةَ نَذَرَتِ الْحَجَّ مَاشِيَةً، وَذَكَرَ عُقْبَةُ لِرَسُولِ اللّهِ # أنَّهَا َ تُطِيقُ ذلِكَ. فَقَالَ #: إنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ عِنْ مَشْيِ أُخْتِكَ، فَلْتَرْكَبْ، وَلَتُهْدِ بَدَنَةً[. وفي رواية: »إنَّ اللّهَ َ يَصْنَعُ بِمَشْيِ أُخْتِكَ الى الْبَيْتِ شَيْئاً«. أخرجه أبو داود .
3. (5737)- İbnu Abbas (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “Ukbe´nin kızkardeşi, yürüyerek hacc yapmaya nezretmişti. Ukbe onun bu işi yaya olarak yapamayacağını Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a söyledi. Aleyhissalâtu vesselâm:
“Allah, kızkardeşinin yayan yürümesinden müstağnidir. Binsin ve bir deve kurban etsin!” buyurdular.”
Bir rivayette: “Allah, kızkardeşinin Beytullah´a yayan yürümesi sebebiyle bir şey yapacak değildir” buyrulmuştur. [Ebu Davud, Eyman 23, (3295, 3296, 3297).][18]
ـ5738 ـ4ـ وعن أنسٍ رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]رَأى رَسُولُ اللّهِ # شَيْخاً يُهَادِي بَيْنَ ابْنَيْهِ. فَقَالَ: مَا بَالُ هذَا؟ قَالُوا: نَذَرَ أنْ يَمْشِي.
فَقَالَ: إنَّ اللّهَ عَنْ تَعْذِيبِ هذَا نَفْسَهُ لَغَنِيٌّ، وَأمَرَهُ أنْ يَرْكَبَ[. أخرجه الخمسة.»يُهَادِي بين ابنَيهِ« أي يمشي بينهما متكئاً عليهما من ضعفه .
4. (5738)- Hz. Enes (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm), iki oğlunun omuzlarına ardılmış olarak yürümekte olan bir ihtiyar görmüştü.
“Bunun derdi ne de böyle yürüyor” diye sordu.
“Yürümeye nezretmiş!” dediler.
“Şurası muhakkak ki, Allah bu bîçarenin kendine eziyet etmesinden müstağnidir” buyurdular ve hayvanına binmesini emrettiler.” [Buhârî, Eyman 31, Sayd 27; Müslim, Nüzur 9, (1642); Ebu Davud, Eyman 23, (3301); Tirmizî, Nüzûr 9, (1537); Nesâî, Eyman 42, (7, 30).][19]
AÇIKLAMA:
1- Bu rivayetler de, ayet ve hadiste zikri geçmeyip nefse meşakkat veren davranışların ibadet sayılmayacağını, dolayısıyla nezirde bunlara yer verilmemesi gerektiğini te´yid etmektedir.
2- Birinci rivayette görüldüğü üzere, Ukbe´nin kızkardeşi, Mescid-i Haram´a yapacağı ziyarette yayan yürümesi veya binekli olması hususunda serbest bırakılmıştır. Yaya gidebilenin yayan gitmesi efdal addedilmiş olmaktadır. Ama Enes´ten gelen dördüncü rivayette soru sahibinin yaşlı olduğu tasrih edilir. Aleyhissalâtu vesselâm bu zatın binerek ziyaret yapmasını cezmen söylemiş, yaya gitme muhayyerliği tanımamıştır. Çünkü, yaşlılığı sebebiyle yayan yolculuk yapmaya tahammülü yoktur.
3- Üç gün oruç emredilmesi, nezri, söylediği şekil üzere yapamamış olmanın kefaretidir. Dolayısıyla nezri bir nevi yemin kabul edilmiş, yerine getirilemeyen yemin için yapıldığı üzere, üç gün oruçla kefaret ödenmiş olmaktadır. Aliyyü´l-Kârî, “yemin kefaretinin öncelikle yapılması gereken diğer şartlarını yapmaktan âciz olduğu takdirde son şart olarak üç gün oruç tutar” der. Çünkü, yemin kefareti şöyledir:
1) Gücü yeten, bir köle azad eder.
2) Bunu yapamayan, on fakiri sabah ve akşam olmak üzere doyurur.
3) Veya on fakire orta halde birer parça elbise giydirir.
4) Bu zikredilen üç şeyden birini yapamayan kimse üç gün muttasıl oruç tutar. Yemin kefareti ayet-i kerime ile sabittir (Maide 89).
4- Üçüncü hadiste, haccı yayan yapmaya nezrettiği halde yaya yapamayacak durumda olan Ukbe İbnu Amir´in kızkardeşi için verilen “binerek yapma ve bir deve kesme” hükmü hususunda ulema ihtilaf etmiştir. el-Kâdı şu açıklamayı sunar: “Haccda yürümek, Allah´a yakınlık vesilelerinden biri olduğu için bu husustaki nezre uyması vacib olmuş; bu, aciz olmadıkça terki caiz olmayan diğer amellere dahil olmuştur. Bunun terki fidyeyi gerektirir. Fidye için asgarî koyun kesilir. Devenin kesilmesi vacib değil, mendubtur. Dolayısıyla hadiste devenin zikri nedbe hamledilmiştir. Mamafih Hz. Ali başta olmak üzere bazı alimler deve kesmenin vacib olduğunu söylemiştir. Resulullah´ın bu emrini istihbaba hamledip “bir şey gerekmez” diyenin olduğunu da kaydedelim.”[20]
* MALLA İLGİLİ NEZİR
ـ5739 ـ1ـ عن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنها أنها قالت: ]مَنْ قَالَ مَالِي في رِتَاجِ الْكَعْبَةِ فإنَّهَا كَفَّارَةُ يَمِينٍ، وَمَنْ عَيَّنَ مَالَهُ صَدَقَةً لَزِمَهُ إخْرَاجهُ وَلَوْ كَانَ أكْثَرَ مِنَ الْثُّلُثِ[. إخرجه مالك الى قوله: كفارة يمين، وأخرجه بطوله رزين.»الرِّتَاجُ« الباب، وأراد به الكعبة .
1. (5739)- Hz. Aişe (radıyallahu anhâ) demiştir ki: “Kim “malım Ka´be yolunda feda olsun!” diye nezrederse, ona yemin kefareti gerekir. Kim de bağışlayacağı malı tayin edip belirlerse, o malı çıkarması gerekir, hatta bu mal üçte bir den fazla bile olsa.”
Bu hadisin “…yemin kefareti gerektirir” ibaresine kadar olan kısmını, Muvatta´da İmam Malik tahric etmiştir. Geri kalan kısmını ise Rezin tahric etmiştir. [Muvatta, Nüzûr 17, (2, 481).][21]
AÇIKLAMA:
Rivayetin Muvatta´daki aslından da anlaşılacağı üzere, Hz. Aişe´ye bir adam hakkında sual edilir. Bu adam herhangi bir miktar tayin etmeden “malım Ka´beye sadaka olsun” demiştir. Bu ifade bütün malının bağış olmasını gerektiren bir nezirdir. Hz. Aişe “Bu, hakiki manada bir nezir sayılmamalı” kanaatindedir. Çünkü, bu durumda malsız kalacaktır. Daha önce de belirtildiği gibi kişi, takatını aşan nezirde bulunduğu takdirde, onun sözüne kefaret-i yemin uygulanmıştır.
Rivayeti kaydeden İmam Malik, bu meselede başka görüştedir: “O kimse malının üçte birini tasadduk eder.” Zührî ve İbnu´l-Müseyyeb de bu görüştedir. Bunlar, müteakiben kaydedilecek olan malını tasadduk etmeyi Resulullah´a teklif etmişti. Aleyhissalâtu vesselâm bunun üçte birini kabul etti.
* İmam Şafii ve Ahmed: “Adama yemin kefareti gerekir” demişlerdir.
* Ebu Hanife: “Adam malının tamamını çıkarır, kendisine, avret yerini örtecek ve ayakta kalmasını sağlayacak miktar bırakılır” demiştir.[22]
ـ5740 ـ2ـ وعن مالك: ]أنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: كُل مَالِي صَدَقَة في سَبِيلِ اللّهِ تَعالى، فقَالَ: يَجْعَلُ ثُلُثَهُ ‘نَّ رَسُولَ اللّهِ # أمَرَ أبَا لُبَابَةَ رَضِيَ اللّهُ عَنه حِينَ قَالَ: أهْجُرُ دَارَ قَوْمِي الّتِي أصَبْتُ فِيهَا الذّنْبَ وَأُجَاوِرُكَ وَأنْخَلِعُ مِنْ مَالِي صَدَقةً الى اللّهِ والى رَسُولِهِ؟ فقَالَ: يُجْزِيكَ مِنْ ذلِكَ الثُّلُثُ[ .
2. (5740)- İmam Malik´ten rivayete göre, kendisine, “malım Allah yolunda sadakadır” diyen kimse hakkında sorulmuştu, şu cevabı verdi:
“Üçte birini sadaka yapar. Zira, Aleyhissalâtu vesselâm, Ebu Lübabe (radıyallahu anh): “Günah işlemiş bulunduğum kavmimin yurdunu terkedip, sana mücavir olacağım. Malımı da Allah ve Resulü´ne tasadduk edeceğim” dediği vakit: “Bu maldan üçte birinin bağışı sana kifayet eder” demişti.” [Muvatta, Nüzûr 16, (2, 481).][23]
AÇIKLAMA:
Önceki hadiste de kısmen geçtiği üzere, malının tamamını Allah yolunda bağışladığını söyleyen kimseye tatbik edilecek hüküm alimler arasında ihtilaflı olmuştur. Sadedinde olduğumuz rivayette, İmam Malik´in, Ebu Lübabe (radıyallahu anh) ile ilgili Nebevî tatbikatı esas aldığını görmekteyiz. Ebu Lübabe´nin affı hususunda, kaynaklarımız iki sebep kaydeder. Bu, ya onun, Tebük Seferi´ne katılmayışından üzülerek hakkında af gelinceye kadar mescidin direğine zincirlerle bağlaması sonucu idi, ya da Hendek Gazvesi sırasındaki ihanetleri sebebiyle Resulullah´ın cezalandırmaya hazırlandığı Benî Kureyza´ya maruz kalacakları cezanın mahiyetini işaret etmek suretiyle işlediği ciddî bir hata sonucu kendisini mescidin direğine bağlaması idi. Orada on sekiz gün kadar bağlı kalmıştı. Sadece zaruri ihtiyaç ve namaz zamanlarında zincirini kızı çözüyor, sonra tekrar bağlıyordu. Bu esnada ne yemiş ne de içmişti. Üzerine baygınlık çökmüş, kulakları duymaz olmuştu; gözlerini de kaybetmek üzere idi ki, affını ilan eden ayet nazil oldu (Tevbe 102).[24]
ـ5741 ـ3ـ وعن عمرو بن شعيب عن أبيه عن جدّه: ]أنَّ إمْرَأةً قَالَتْ: يَا رَسُولَ اللّهِ! إنِّي نَذَرْتُ أنْ أضْرِبَ عَلى رَأسِكَ بِالدُّفِّ. قَالَ: أوْفِ بِنَذْرِكَ[. أخرجه أبو داود .
3. (5741)- Amr İbnu Şuayb an ebihi an ceddihi (radıyallahu anh) anlatıyor: “Bir kadın (gelerek): “Ey Allah´ın Resulü! Ben senin yanıbaşında def çalmaya nezrettim!” dedi. Aleyhissalâtu vesselâm.
“Nezrini yerine getir!” buyurdular.” [Ebu Davud, Eyman 27, (3315).][25]
ـ5742 ـ4ـ وزاد رزين: ]قَالَتْ يَا رَسُولَ اللّهِ! إنِّى نَذَرْتُ إذَا انْصَرَفْتَ مِنْ غَزْوَتِكَ سَالِماً غَانِماً أنْ أضْرِبَ عَلَيْكَ بِالدُّفِّ. قَالَ: إنْ كُنْتِ نَذَرْتِ فأوَفِي بِنَذْرِكِ وَإّ فََ[ .
4. (5742)- Rezin şu ziyadeyi kaydetti: “Kadın dedi ki: “Ey Allah´ın Resulü! Çıktığın gazveden sağsalim ganimetle dönersen sana (zafer alâmeti olarak) def çalıvereceğim diye nezrettim!”
Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) bu talep üzerine: “Eğer nezretti isen haydi nezrini yerine getir, yoksa böyle bir şey yapma!” buyurdular.” [Rezin´in ziyadesi İbnu Hibban´ın Sahih´inde geçmektedir (6, 286-287).][26]
AÇIKLAMA:
1- Kaydedilen son iki hadisin birincisi Ebu Davud´da mevcuttur. Rezin´in ilavesini ihtiva eden ikinci rivayet İbnu Hibban´ın Sahih´inde mevcuttur. Hatta, oradaki aslında bazı açıklayıcı ziyadeler de mevcuttur: “Abdullah İbnu Büreyde babasından naklediyor: “Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) gazvelerinden birinden dönmüşü. Siyahî bir cariye gelerek:
“Ey Allah´ın Resulü! Allah seni salimen geri getirirse yanıbaşında def çalmaya nezrettim!” dedi. Aleyhissalâtu vesselâm:
“Eğer nezretmişsen haydi yap, değilse yapma!” buyurdu. Kadın:
“Evet ben nezirde bulunmuştum!” dedi. Bunun üzerine Aleyhissalâtu vesselâm oturdu, o da def çaldı.”
2- Bu hadislerde def çalmanın cevazı da mevzubahistir. Mesele üzerine, Hattâbî şu açıklamayı kaydeder: “Def çalınması, nezri ilgilendiren taatlardan addedilmemiştir. Bu hususta söylenecek en muvafık söz, onun mübahlardan olduğunu söylemektir. Şurası da unutulmamalı ki, bu def çalma hadisesi Resulullah´ın gazvelerinden birinden salimen dönüşü fırsatında duyulan sevincin izharına muttasıl olması ve bu sevinç izharında küffarın yıldırılmasının ve münafıkların da sindirilmesinin bulunması sebebiyle def çalınması, Allah´a yakınlık vesilelerinden biri olmuştur. İşte aynı sebepledir ki, nikah sırasında da def çalınması müstehab addolunmuştur. Çünkü bunda da hem nikahın izharı ve hem de gizli yapılan zina manasından uzaklaşma var.”[27]
ـ5743 ـ5ـ وعن ثابت بن الضحاك رَضِيَ اللّهُ عَنه قال: ]قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولِ اللّهِ #: إنِّى نَذَرْتُ أنْ أذْبَحَ بِمَكانِ كذَا وَكذَا، مَكَانٌ يَذْبَحُ فيهِ أهلُ الْجَاهِلِيّةِ. فقَالَ: هَلْ كَانَ بِذلِكَ الْمَكَانِ وَثَنٌ مِنْ أوْثَانِ الْجَاهِلِيّةِ يُعْبَدُ؟ قَالَ: َ. قَالَ: فَهَلْ كَانَ فيهِ عِيدٌ مِنْ أعْيَادِهِمْ؟ قَالَ: َ. قَالَ أوْفِ بِنَذْرِكَ[. أخرجه أبو داود .
5. (5743)- Sabit İbnu´d-Dahhak (radıyallahu anh) anlatıyor: “Bir adam, Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm)´a: “Ben şu şu yerde bir kurban kesmeye nezrettim!” dedi. Zikrettiği yer cahiliye insanlarının kurban kestikleri bir yerdi. Aleyhissalâtu vesselâm:
“Orada, kendisine ibadet edilen cahiliye putlarından biri var mı ” diye sordu. Adam:
“Hayır!” deyince:
“Pekiyi orada, onların bayramlarından bir bayram kutlanıyor mu ” diye sordu. Adam yine “hayır!” deyince:
“Öyleyse nezrini yerine getir!” emrettiler.” [Ebu Davud, Eyman 27, (3313).][28]
AÇIKLAMA:
1- Rivayetin aslında, nezrin Resulullah´ın sağlığında yapıldığı, kurban kesmek üzere kasdettiği yerin Büvâne (adında, Mekke´nin altlarında Yelemlem´e yakın bir yer) olduğu belirtilir. Keza rivayetin devamında Resulullah Allah´a isyan olan şeylerle, insanoğlunun mülkünde olmayan şeylerde yaptığı nezirlere uymak yoktur” buyurmuştur.
2- Hadiste geçen vesen, kendisine ibadet etmek maksadıyla yapılan cüsseli putlardır. Bunlar madenlerden olabileceği gibi, ağaç, taş gibi başka maddelerden de olur. Bu manada olmak üzere sanem kelimesi de vardır. Bazı alimler “sanem”le cüssesi olmayan, resim şeklindeki tasvirlerin kastedildiğini söylemiştir. Ancak gerek vesen ve gerekse sanemin her iki çeşit put için kullanıldığını, aralarında teradüf bulunduğunu söyleyen alimler de mevcuttur. Adiyy İbnu Hatim´in bir rivayetine göre, Resulullah´ın yanına geldiğinde boynunda altından mamul bir haç vardı. Aleyhissalâtu vesselâm: “Şu putu boynundan çıkar at!” demiştir. Şu halde vesen, takdis edilen maddî eşya manasında daha umumi bir mana taşımaktadır.
3- Hadisin sonundaki ziyadeyi değerlendiren alimler, mübah şeylerde nezirde bulunmanın caiz olacağını söylemişlerdir. Çünkü, kaydettiğimiz üzere, Aleyhissalâtu vesselâm iki çeşit nezri yasaklamaktadır:
1) Allah´a isyan olan, günah olan şeyler: Şarap içmeye, domuz eti yemeğe, yaksız yere cana kıymaya yapılan nezirler gibi. Hadiste masiyete müteallık nezrin yasaklığı zikredilince mübahlarda yapılacak nezrin sahih olacağı anlaşılır.
2) İnsanın mülkü ve gücü dışında olan şeylere nezretmesi: “Amerika mülkünü tasadduk etmek”, “ölüyü diriltmek” gibi.
Bununla birlikte, Resulullah´ın “Kendisiyle Allah´ın rızası talep edilmeyen şeyde nezir yoktur” hadisini göstererek mübahta da nezir olmaz diyeceklere Beyhakî hazretleri, bazı mübah şeylerin Allah´ın rızası kastıyla yapılabileceğine örnek verir: “Kişi der, öğle uykusunu yani kayluleyi, geceleyin kalkıp ibadet yapmak maksadıyla yapabilir, sahur yemeğini, gündüzleyin tutacağı oruca güç kazanmak kasdıyla yiyebilir.”[29]
ÜÇÜNCÜ FASIL
MASİYETLE İLGİLİ NEZİR
ـ5744 ـ1ـ عن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنها قالت: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: َ نَذْرَ في مَعْصِيَةٍ، وَكَفَّارَتُهُ كَفَّارَةُ يَمِينٍ[. أخرجه أصحاب السنن .
1. (5744)- Hz. Aişe (radıyallahu anhâ) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Ma´siyette (günan şeylerde) nezir yoktur. Bunun kefâreti de yemin kefâretidir.” [Ebu Dâvud, Eymân 23, (3292); Tirmizî, Nüzûr 1, (1524); Nesâî, Eymân 41, (7, 26).][30]
ـ5745 ـ2ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: َ نَذْرَ إَّ فِيمَا يُبْتَغَى بِهِ وَجْهُ اللّهِ تَعالى، وََ يَمِينَ في قَطِيعَةِ رَحِمٍ[. أخرجه أبو داود .
2. (5745)- İbnu Amr İbnu´l-As (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Ancak, kendisiyle Allah Teâla hazretlerinin rızası talep edilen şeylerde nezir vardır. Sıla-ı rahmı koparma üzerine de yemin yoktur.” [Ebu Dâvud, Eymân 15, (3273, 3274).][31]
ـ5746 ـ3ـ وعن عمران بن حصين رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ # َ نَذْرَ في مَعْصِيةٍ وََ فيمَا َ يَمْلِكُ ابْنُ آدمَ[. أخرجه النسائي .
3. (5746)- İmrân İbnu Husayn (radıyallahu anhüma) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Ne bir masiyette ne de insanoğlunun malik olmadığı bir şeyde nezir yoktur.” [Nesâî, Eymân 14, (7, 28); Müslim, Nezr 8, (1641); Ebu Dâvud, Eymân 28, (3316).][32]
AÇIKLAMA:
Bu üç hadiste geçen hususlar önceki fasıllarda da geçtiği için burada teferruatlı açıklamaya girmeyeceğiz. Özetlemek gerekirse, bu rivayetlerde şu üç nokta belirtilmektedir:
1) Allah´a isyana götüren, dinen günah addedilen bir işi yapmak için nezreden kimse bunu yerine getirmeyecektir: “Şu işim olursa şarap içeceğim!” demek buna bir örnektir.
2) Kişinin elinde olmayan, mâliki bulunmadığı bir şey üzerine nezirde bulunması halinde o nezrin icrası yoktur. Mesela “Hastalığımdan şifa bulunca falancanın kölesini azad edeceğim” demesi gibi. Köle azadı ibadet ise de, azad edeceği köle kendinin olmadığı için böyle bir nezir muteber bir nezir değildir, uygulanmaz. Ama adam “…bir köle azad edeceğim” deseydi, o an için kendisi bir köleye malik olmasa da, bu onun üzerine borç olurdu, nezrini icra ederdi.
3) Bu söylenen iki gruba giren nezirler, bir nevi yemin sayılmıştır. Bu sebeple, böylesi bir nezirde bulunan kimseye yeminini yerine getirmeyerek hanis olan kimselere terettüp eden kefâret gerekmektedir. Bu hususu 5738 numaralı hadisin açıklamasında kaydettik.
4) Yukarda kaydedilen İbnu Amr İbni´l-Âs rivayetinde, nezirlerin, kendisiyle Allah rızası talep edilebilecek şeyler üzerine olabileceği ifade edilmiştir. Bununla ilgili açıklamayı da az yukarıda (5743 numaralı hadisin açıklamasında) kaydettiğimiz için burada tekrar etmeyeceğiz.[33]
ـ5747 ـ4ـ وعن يحيى بن سعيد قال: ]سَمِعْتُ الْقَاسِمَ بْنَ مُحَمّدٍ يَقُولُ: أتَتِ امْرَأةٌ الى ابْن عَبّاسٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمَا فَقَالَتْ: إنِّي نَذَرْتُ أنْ أنْحَرَ ابْنِي؟ قَالَ: َ تَنْحَرِي ابْنَكِ، وَكَفِّرِي عَنْ يَمِينِكِ. فَقَالَ شَيْخٌ: كَيْفَ يَكُونُ فِي هذَا كَفَّارَةٌ؟ فَقَالَ ابْنُ عَبّاسٍ: إنَّ اللّهَ تَعالى قَالَ: وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ. ثُمَّ جَعَلَ فيهِ مِنَ الْكَفَّارَةِ مَا رَأيْتَ[. أخرجه مالك .
4. (5747)- Yahya İbnu Said (radıyallahu anh) anlatıyor: “Kasım İbnu Muhammed´in şöyle söylediğini işittim: “İbnu Abbâs (radıyallahu anhümâ)´a bir kadın gelip:
“Ben oğlumu kurban etmeye nezrettim! (Ne dersin )” dedi. İbnu Abbâs ona:
“Oğlunu kesme, yeminine karşı keffârette bulun!” diye cevap verdi. Bu cevap karşısında orada bulunan yaşlı bir zat:
“Bu nezirde nasıl keffâret olur ” dedi. İbnu Abbâs açıkladı:
“Allah Teâla hazretleri Kur´ân-ı Kerîm´de: “Hanımlarına zıhâr yapanlarınız bilsin ki, bu sözleriyle hanımları onların anneleri olmuş olmaz. Gerçekten onlar çirkin ve asılsız bir söz söylüyorlar…” (Mücâdele 2) buyurmuş, sonra da gördüğün gibi, bu zıharda bulunanlara keffâret takdir etmiştir.” [Muvatta, Nüzûr 7, (2, 476).][34]
AÇIKLAMA:
İbnu Abbâs (radıyallahu anhümâ) çocuğunu boğazlamaya nezreden kadına yemin keffâretinde bulunma fetvasını verince, yanında bulunan bir zat bu fetvayı muvafık bulmayarak itiraz eder ve “Böyle bir nezre nasıl yemin keffareti gerekir ” demek ister. İtiraz, bunun masiyet için yapılan bir nezir olmasından ileri gelmiştir. Çünkü bazı rivayetlerde masiyet için yapılan nezrin muteber olmayacağı belirtilmiştir.
İbnu Abbas ise, Kur´an-ı Kerim´den örnek veriyor: “Ayet, “zıhar”ı (yani kişinin hanımını annesine, bacısına benzeterek, kendine haram kılması) önce “çirkin ve asılsız bir söz” olarak tavsif ettiği halde devamında: “Hanımlara zıhar yaptıktan sonra söylediklerinden vazgeçenler, onlarla temasta bulunmadan önce bir köle veya cariye azad etsinler” buyurarak, ceza tesbit etmiştir.” İbnu Abbâs: “Öyleyse hadiste masiyet üzere yapılan nezir bâtıl ilan edilse de, buna yemin keffâreti gerekmektedir” demiş olmaktadır.
İbnu Abdilberr, “Zıharın bir yemin olmayışından hareketle bu meselede, zıhar keffaretine itibar edilmesinin bir manası yoktur” diyerek yaşlı adamın tirazına izah sadedinde İbnu Abbas´ın başvurduğu mukayeseyi zayıf bulduğunu söylemiştir. Nitekim masiyet üzerine yapılan nezirle ilgili merfu rivayetler gelmiştir. Bazıları geçti:[35]
ـ5748 ـ5ـ وعن محمد بن المنتشر: ]أنَّ رَجًُ نَذَرَ أنْ يَنْحَرَ نَفْسَهُ إنْ أنْجَاهُ اللّهُ مِنْ عَدُوِّهِ. فَسَألَ ابْنَ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللّهُ عَنهما، فَقالَ: سَلْ مَسْرُوقاً خَادِمَهُ، فَسَألَهُ فقَالَ: َ تَنْحَرْ نَفْسَكَ، فإنَّكَ إنْ كُنْتَ مُؤْمِناً قَتَلْتَ نَفْساً مُؤْمِنَةً، وإنْ كُنْتَ كَافِراً تَعَجَّلْتَ الى النَّارِ، وَاشْتَرِ كَبْشاً
فأذْبَحْهُ لِلْمُسْلِمِينَ، فإنَّ إسْحَاقَ عَليْهِ السََّمُ خَيْرٌ مِنْكَ، وَفُدِي بِكَبْشِ. فأخْبَرَ ابْنَ عَبّاسٍ رَضِيَ اللّهُ عَنهُمَا. فقَالَ: هكذَا أرَدْتُ أنْ أُفْتِيَكَ[. أخرجه رزين .
5. (5748)- Muhammed İbnu Münteşir anlatıyor: “Bir adam, Allah, düşmanından kurtardığı takdirde kendisini kurban etmeye nezretmişti. Durumu gelip İbnu Abbas (radıyallahu anhümâ)´a sordu. O da, hizmetçisi Mesruk´a sormasını söyledi. Adam ona sorunca, Mesruk:
“Sen kendini kurban etme. Çünkü, eğer mü´min biriysen, mü´min bir canı öldürmüş olacaksın; yok eğer kâfirsen, cehenneme gitmede acelecilik etmiş olacaksın. En iyisi, bir koç satın al, bunu Müslümanlar için kes. Çünkü İshak aleyhisselâm senden daha hayırlıdır. O bir koç ile fidyelendi” diye cevap verdi. Adam bu cevabı İbnu Abbas (radıyallahu anhümâ)´ a haber verdi. Bunun üzerine:
“Sana, ben de böyle fetva vermeyi düşünmüştüm!” dedi” [Rezin tahric etmiştir.][36]
AÇIKLAMA:
1- Dinimiz kişinin intihar etmesini yasaklamış, haram ilan etmiştir. Bu haramı hiçbir şey meşrulaştıramaz. Ancak Allah yolunda cihad makbuldür. Allah´ın meşru kıldığı maksadların tahakkuku için ölmenin muhakkak olduğu durumları göze almak intihar sayılmaz. Ama, kişinin kendisini Allah yolunda kurban etmek istemesi, meşru değildir. Böyle bir nezirde bulunmuş ise, bunu kurban keserek telafi edebilecektir. Sadedinde olduğmuz rivayette İbnu Abbas bunu Hz. İbrahim´in oğlu İshak ile delillendirir. Bilindiği gibi, Hz. İbrahim oğlunu Allah için kurban etmeyi nezrettiği zaman tam boğazlama anında Cenab-ı Hak, Hz. İbrahim´in oğluna fidye olarak bir koç göndermiş, oğlan yerine koç kurban edilmiştir.
2- Hz. İbrahim aleyhisselam´la ilgili bu kıssada Hz. İbrahim´in kurban etmeye kalktığı oğlu Hz. İsmail bilindiği halde, burada Hz. İshak´ın zikri geçmektedir. Bu mesele esas itibariyle Yahudilerle Müslümanlar arasında bir ihtilaf konusudur. Onlar, kendilerini Hz. İshak´tan gelme bildikleri için, Allah için kurban edilmek üzere yatırılmış olduktan sonra, Allah tarafından koçla fidyelenme şerefinin kendi cedlerine ait olduğunu söylemek gayesiyle, onun Hz. İshak olduğunu iddia ederler. İslam alimleri,daha mevsuk rivayetlere ve -daha önce açıklandığı üzere- başka delillere de dayanarak, kurban namzedinin Hz. İsmail olduğuna hükmeder. Bu bahis daha önce işlendi.[37]
ـ5749 ـ6ـ وعن عقبة بن عامر رَضِيَ اللّهُ عَنه: ]أنَّ رَسُولَ اللّهِ # قَالَ: كَفّارَةُ النّذْرِ إذَا لَمْ يُسَمِّ شَيْئاً كَفّارَةُ يَمِينٍ[. أخرجه الخمسة إ البخاري .
6. (5749)- Ukbe İbnu Amir (radıyallahu anh) anlatıyor: “Resulullah (aleyhisselâtu vesselâm) buyurmuştur ki:
“Nezir keffâreti, başka bir şey zikredilmemişse yemin keffâretidir.” [Müslim, Nüzûr 13, (1645); Ebu Dâvud, Eymân 31, (3323); Tirmizî, Nüzûr 4, (1528).][38]
AÇIKLAMA:
Burada kastedilen nezir şöyle olur: “…Allah için üzerime nezir olsun.” dikkat edince, böyle bir nezirde kişi, neyi yapmaya azmettiğini zikretmemiştir. Şu halde, hadis, böylesi bir nezir için ödenmesi gereken keffâretin “yemin keffâreti” olmasına hükmetmektedir.
Nevevî der ki: “Ulemâ burada kastedilen şey hususunda ihtilaf etmiştir. Şâfiîlerin cumhuru bunu nezr-i lecâc´a hamletmiştir. Nezr-i lecâc, inad ve ısrar nezri demektir. Kişi, mesela “Zeyd” kelimesini kullanmak istemez de: “Eğer ağzımdan “Zeyd” çıkarsa Allah için haccetmek üzerime borç olsun” der. İşte bu çeşit nezre nezr-i lecac denmiştir. Bu kimse, bilahare “Zeyd” kelimesini sarfedecek olursa yemin keffareti ödemekle, söylediğini yapma arasında muhayyerdir. Şafiî mezhebinde esas olan hüküm budur. İmam Malik ve birçokları bu nezr-i lecâcı mutlak üzere hamletmiş ve sanki “Üzerime nezir olsun” şeklinde yapılan mutlak nezre benzetmiştir. Ahmed İbnu Hanbel ve birkısım Şâfiî´ler de bunu, “içki içmeye” nezretmiş olan kimsenin yaptığı nezr-i masiyete hamletmiştir. Ashab-ı Hadis fakihlerinden bir cemaat de, bu nezr-i lecâcı nezir çeşitlerinin hepsine hamledip, “Bu nezri yapan kimse, nezrin bütün çeşitlerinde, kendine yüklediği şeyi yapmakla yemin keffâreti îfa etme arasında muhayyerdir” demişlerdir.”
İmam-ı Azam´ın bu meseledeki son görüşüne göre, bir kimse nezrini, olmasını istemediği bir şarta bağlamışsa, ona bir yemin keffâreti kâfidir. Ancak nezrettiği şeyi yapmakla dahi borcunu ödemiş olur. Sözgelimi “Falan kimse ile konuşursam bir yıl oruç tutmak borcum olsun” diye nezreden kimse o şahısla konuşacak olsa, dilerse bir yemin keffareti verir, dilerse bir yıl oruç tutar. Fakat olmasını dilediği bir şarta bağladı ve meselâ: “Hastam iyileşirse bir yıl oruç tutmak bana borç olsun” dedi ise, mutlaka nezrini tutması gerekir. İmam Muhammed de böyle hükmetmiştir. Umumî belva sebebiyle bazı Hanefî fakihleri bu şekilde fetva vermişlerdir.[39]
ـ5750 ـ7ـ وعن عمران بن حصين رَضِيَ اللّهُ عَنهما قال: ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ #: النّذْرُ نَذْرَانِ، فَمَنْ كَانَ نَذْرُهُ في طَاعَةِ اللّهِ فذلِكَ للّهِ، وَفِيهِ الْوَفَاءُ، وَمَنْ كَانَ نَذْرُهُ في مَعْصِيَةِ اللّهِ فَذلِكَ لِلْشَّيْطَانِ وََ وَفَاءَ فيهِ، وَيُكَفِّرُهُ بِمَا يُكَفِّرُ الْيَمِينَ[. أخرجه النسائي .
7. (5750)- İmrân İbnu Husayn (radıyallahu anhümâ) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:
“Nezir iki çeşittir: Kimin nezri Allah´a taatla ilgiliyse bu nezir Allah içindir. Bunda vefa gerekir. Kimin nezri de Allah´a masiyetle ilgili ise işte bu nezir şeytan içindir, bunda vefa yoktur. Böyle bir nezirde bulunan kimse, nezri için, yeminde olduğu gibi keffarette bulunur.” [Nesâî, Eymân 41, (7, 28, 29).][40]
AÇIKLAMA:
Bu hadiste geçen Allah´a taatle ilgili olan nezirle, Allah´a isyanla ilgili olan nezirler hakkında daha önce yeterli açıklama yapılmıştır, burada tekrar etmeyeceğiz (meselâ 5729, 5743. hadislerin açıklamaları görülmelidir.)[41]
——————————————————————————–
[1] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/89.
[2] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/90.
[3] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/90.
[4] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/90-92.
[5] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/93.
[6] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/93-94.
[7] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/94.
[8] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/95.
[9] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/95.
[10] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/96.
[11] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/96.
[12] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/97.
[13] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/97-98.
[14] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/98.
[15] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/98.
[16] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/99.
[17] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/99.
[18] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/99.
[19] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/100.
[20] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/100-101.
[21] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/101.
[22] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/101-102.
[23] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/102.
[24] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/102-103.
[25] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/103.
[26] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/103.
[27] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/103-104.
[28] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/104.
[29] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/105.
[30] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/106.
[31] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/106.
[32] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/106.
[33] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/107.
[34] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/107-108.
[35] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/108.
[36] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/109.
[37] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/109-110.
[38] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/110.
[39] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/110-111.
[40] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/111.
[41] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 16/111. –
