Evliya Hayatından Sahifeler – II

Yemenli meşhûr velîlerden Ebû Bekr bin Sâlim Ayderûs (rahme- tullahi teâlâ aleyh) tahsil devresinden sonra Aynat köyüne dönüp, bir ev yaptırarak kendi köşesine çekildi. İlim ve ibâdetle meşgul oldu. Geceleri az uyur, çok ibâdet ederdi. Nefsini ıslah için çok gayret gös­terdi. Nihâyet Allahü teâlânın ihsanları peşpeşe gelmeye başladı. Pek az kimseye na- sîb olan üstün hallere ve kemal derecelerine kavuştu. Kerâ­metleri ve ke- şifleri görüldü. İnsanlar arasında güneş gibi parlayan bir ev­liyâ oldu. Bu hâlini görenler ziyâretine ve sohbetine koştular. Uzaktan yakından gelen- lerle etrâfı dolup taştı. Sohbetleriyle insanlara rehberlik etti. Meşhur ho- cası Seyyid Ahmed bin Alevî bin Hacder duyunca, mem­nun olup, onu çok methetti. Sonra bu hocasının huzûruna gitti. Hocası; “Sende bu yük- sek haller hangi sebeple hâsıl oldu ” diye sorunca, hâlini kısaca bildirip hepsinin Allahü teâlânın ihsânı olduğunu ifâde etti. Hocası ona Aynat köyüne dönüp orada insanlara rehberlik yapmasını söyle­yince, Aynat kö- yüne döndü. İnsanlara Allahü teâlânın emir ve yasakla­rını anlattı. İslâmi- yete uymalarını sağlayıp, saâdete ermelerine sebeb oldu. Ayrıca talebe- lere ders verdi. Bulunduğu yerde sohbetinden ve il­minden istifâde edilen ve herkesin mürâcaat ettiği bir kimse oldu. Pek çok talebe yetiştirdi.

Son derece merhâmetli ve cömert idi. Mallarını muhtaç, fakir, zayıf ve kimsesizlere yardım için ortaya koymuştu. Üstün ahlâk ve hoş muâ­melesi ile herkes tarafından sevilirdi. O kadar mütevâzi idi ki, kendisini tanımayanlar kendi halinde halktan biri zannederlerdi. Kerâmetlerini son derece gizlerdi.

Allahü teâlânın velî kullarından Ebû Câfer el-Meczûm (rahmetullahi teâlâ aleyh) duâsı kabûl olan, vesîle edilerek kendisinden meded umulan bir zât idi. Darda kalanlara yardım ederdi. Duâsı bereketiyle pekçok kimse sıkıntılardan kurtulmuş, niceleri de arzularına kavuşmuştu. Ebû Câfer el-Meczûm, cüzzamlı bir deri altına gizlenmiş, Allahü teâlânın sev­gili bir kulu idi. Her hâlinde Allahü teâlâya şükreder ve O´ndan gelen her şeyi severdi. Hattâ sevgiliden gelen musîbetleri ve belâları, nîmetlerin­den daha çok severdi. Sanki toprakla örtülmüş, kıymetli mücevherle süslü bir altındı. Gittiği pekçok yerden kovulur, insanlar onu görünce tik­sinerek bakarlardı. Fakat tanıyanlar, onunla görüşmek, bir teveccühüne kavuşmak, bir duâsını almak için gayret ederlerdi. Peygamber efendimi­zin; “Allahü teâlânın öyle kulları vardır ki, gittikleri kapılardan kovulurlar. Fakat Allahü teâlâya yemîn etseler, Allahü teâlâ o şeyi yaratır.” hadîs-i şerîfi, kendisinde tecellî etmişti. O dâimâ kalbi kırık, gönlü mahzûn ve Al- lahü teâlânın zikri ile meşgûldü. Duâsının kabûlü, darda olan pek çok kimselere yardımı, teveccühünün kuvvetli ve keskin olmasıyla meşhûr olmuştu. Pekçok velî onu bir defa görüp, sohbetinde bulunup, teveccü­hüne kavuşabilmek için duâ ederdi. Ebû Câfer el-Meczûm, Allahü teâ- lânın; “Dostlarım benim kubbelerim altındadır. Benden gayrisi onları ta- nımaz.” hadîs-i kudsîsinde bildirilen, Allahü teâlânın kubbeleri altında, beşerî sıfatlar içinde gizlediği ve insanların pekçoğunun tanımadığı bir velî idi.

Meşhûr âlim ve velîlerden Ebû İshâk-ı Şîrâzî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri, “Cemâl-üd-dîn”, “Şeyh-ül-İslâm” ve “Şeyh-ül-İmâm” la- kabları ile tanınmaktadır.

Ebû İshâk´ın bedeni zayıf ve ince idi. Kuvvetli bir hâfızaya sâhib olup, zekî bir kimseydi. Ders okumak ve ilim tahsil etmek için çok gayret edi­yordu. Yemeği ve elbisesi azdı. Aza kanâat eder ve fakirliğe sabrederdi. Kâdı Ebü´l-Abbâs el-Cürcânî ve diğer arkadaşları diyorlar ki: “Ebû İshâk-ı Şîrâzî, dünyâlık olarak hiçbir şeye sâhip değildi. Hattâ o hâle geldi ki, bir günlük yiyeceğini ve giyeceğini bulamadığı zamanlar olurdu.”

Ebû İshâk-ı Şîrâzî, fakir bir kimse olup, Nizâmiyye Medresesinde ders vermeye başlamasından sonra da durumu değişmedi. Talebelerini çok severdi ve “Benden bir mesele okuyan kimse, benim evlâdım sayı­lır.” derdi. Fakirliği sebebiyle hacca da gitmemişti. Nizâm-ül-mülk´e yakın olmasına rağmen maddî bakımdan hâlinde bir değişiklik olmadı. Mala, paraya hiç düşkün değildi. El-Mâhânî diyor ki: “Onun bir yiyecek ve binek almaya yetecek kadar malı yoktu. Fakat isteseydi, onu el üstünde taşır­lardı.”

Şam´da yetişen büyük velîlerden Ebû Süleymân Dârânî (rahme- tullahi teâlâ aleyh) çocukluğunda ve gençliğinde rastgele bir ha­yat yaşı- yordu. Diğer insanlar gibi normal günlük hayâtına devâm edi­yordu. Allah adamı sâlih kimselerin hâllerinden haberi yoktu. Bir gün namaz kılmak için câmiye gitti. Câmide vâz ve nasîhat eden bir zâtın ko­nuşmaları ona çok tesir etti. Dışarı çıkınca bu tesir kayboldu. Ertesi gün tekrar gelip o zâtın sohbetini dinledi ve yine önceki tesir hâsıl oldu. Fakat dışarı çıkın- ca tesiri biraz devâm ettiyse de yine kayboldu. Üçüncü defâ gelip o zâtın sohbetini dinledi. Bu defâ öyle bir hâl oldu ki, bu tesir eve kadar devâm etti. Eve gelince günahlarına tövbe etti, evindeki mûsikî âletlerini kırdı. Allahü teâlâya kavuşturacak hakîkî yola yöneldi. Âlim ve sâlih kimselerin ilim meclislerine, sohbetlerine devâm etti. Onun bu halini işiten Yahyâ bin Muâz hazretleri; “Bir serçe, bir turnayı avlamış.” buyura­rak onun ka- vuştuğu mânevî yolun büyüklüğüne işâret etti.

Şam´da bulunan âlimlerin ve velî zâtların meclislerine devâm eden Ebû Süleymân Dârânî hazretleri ilimde ilerlediği gibi, tasavvuf yolunda da büyük mesâfe kat etti, yüksek derecelere kavuştu. İbrâhim bin Edhem hazretleriyle görüşüp sohbetinde bulundu. Şakîk-i Belhî, Mârûf-ıKerhî, Ahmed bin Âsım el-Antâkî, Sırrî-yi Sekâtî ve Hâris el-Muhâsibî gibi bü­yük velîlerle sohbette bulundu. Daha önce rağbet ettiği, sevdiği dünyâ­dan yüz çevirip zâhid bir hayat sürmeye başladı. Ondaki bu yüksek de­receleri ve mânevî hâlleri gören insanlar onun etrâfında toplanıp istifâde etmeye çalıştılar. O insanlara İslâmiyetin emir ve yasaklarını anlatarak onların dünyâ ve âhirette mutlu olmaları için gayret etti. Sohbetinde bir­çok evliyâlar yetişti. Kardeşi Dâvûd bin Ahmed Dârânî ve Ahmed bin Ebü´l-Havârî bunlardandır.

Endülüs´te yetişen büyük velîlerden Ebü´l-Abbâs el-Basîr (rahme- tullahi teâlâ aleyh) doğduğu gün, annesi, onun iki gözünün âmâ oldu- ğunu gördü. Babası, o memleketin sultânıydı. O günlerde seferde bulu- nuyordu. Kadıncağız, sultânın, gözleri görmeyen bir çocuğunun ol­masını istemiyeceğini, bu hâli beğenmiyeceğini, hakîr göreceğini düşü­nerek ço- cuğu yanına aldı ve evlerinden ayrıldı, çok uzak bir yere gitti. Çocu- ğunu orada bir yere bıraktı. Efendisi geldiğinde de, ona bir oğlanla­rının olduğunu, fakat çocuğun doğumdan hemen sonra öldüğünü söyle­meye karar verdi. Bu sırada, kadının ıssız bir yere bıraktığı çocuğa, Allahü teâlâ bir ceylân gönderdi. Bu ceylân muntazam olarak gelip bu yavruyu emziriyordu. Nihâyet sultân seferden döndükten sonra, hanımı kendisi- ne; “Bir oğlumuz oldu. Fakat doğumdan hemen sonra öldü.” dedi. Sul- tân, Allahü teâlânın takdîrine teslim olarak ve görünüşte mahzûn olan hanımını tesellî için; “Ümîd edilir ki, Allahü teâlâ o nîmeti almakla, bize ondan daha hayırlısını ihsân eder.” dedi. Bir zaman sonra sultân ava çıktı. Bir yerde, av için arkadaşları ile geniş bir halka teşkil edip, geniş bir yeri kontrolleri altına aldılar. Arâzi kontrol edilip, halka iyice daraltıldı­ğında, sultân, ortada bir çocuğu emziren bir ceylânı gördü. Yanına gidip çocuğu şevkatle bağrına bastı; “Oğlumun yerine bunu alayım.” diye dü­şündü. Onu alıp, evine getirdi. Gâyet sevinçli idi. Hanımına; “Oğlumuzun yerine, Allahü teâlâ bize bu çocuğu verdi. Bunu al! Yetiştir! Bizim oğlu­muz olsun.” dedi. Kadın çocuğa bakınca, kendi çocukları olduğunu an­ladı ve şiddetli bir şekilde hıçkıra hıçkıra ağlamaya başladı. Efendisine de; “Vallahi bu benim oğlumdur.” dedi. Hâdiseyi de olduğu gibi anlattı. Sultan da; “Onu bize kavuşturan Allahü teâlâya hamdolsun.” diyerek, Allahü teâlâya şükretti. Kadın, çocuğu emzirip ihtimâm ile büyüttü. Kur´- ân-ı kerîm okumasını öğretti. Yedi yaşına gelince, Kur´ân-ı kerîmin kırâatine âid ilimleri öğrenmeye başladı. Ebû Midyen Magribî hazretleri­nin yetiştirdiği velîlerden olan Ebû Ahmed Câfer el-Endülüsî´nin huzu­runda güzel bir şekilde yetişti. İnsanlardan ayrı ve uzak bir hâli vardı. Dünyâ malına rağbet etmezdi. Babası memleketinin sultânı olduğundan, dünyâ nîmetlerinden fazlasıyla çok çok faydalanmak elinde ve gâyet kolay olduğu hâlde, o bunların hiç birine iltifât etmez, kalın kumaşlardan elbise giyer, fakirler arasında bulunur, peksimet, limon ve tuz yerdi. Evli­yâlık yolunda bulunanlara mahsûs olan bu hâlini anlıyamıyan bâzı in­sanlar, elinde çok fazla imkânları olduğu hâlde, dünyâ nîmetlerinden ni­çin istifâde etmiyor diye hayret ederlerdi. Ebü´l-Abbâs hazretleri de, bu insanların niçin bu kadar gaflette olduklarına, dünyânın gelip-geçici, al­datıcı ve çabuk bitici zevk ve eğlencelerine dalarak, sonsuz olan âhiret için hazırlanmayı ihmâl etmelerine ve böylece ebediyyen bitmeyecek gerçek saâdete, sonsuz nîmetlere kavuşmaktan mahrûm kalmalarına çok hayret ediyordu. Ebü´l-Abbâs el-Basîr, memleketinde bir zaman kal­dıktan sonra Mısır´a gitti. Nil Nehri kenarında yerleşti. Nil Nehri kıyısında Bâb-ül-Hark denilen yerde bulunan tekkesinde talebelerine ders verirdi. Ebü´s-Süûd´un tekkesi de Nil´in karşı kıyısında Bâb-ül-Kantara denilen yerde idi. Bu iki zât, birbirleri ile mektuplaşırlardı. Ebü´l-Abbâs hazretleri mektup göndereceği zaman, mektubu Nil Nehrine su üzerine bırakırdı. Mektubu karşı kıyıdan alırlardı. Orada bulunan Ebü´s-Süûd hazretleri ce­vap yazarak yine aynı şekilde nehrin üzerine bırakır, bu taraftan alırlardı. Alınan ve gönderilen mektuplar, Allahü teâlânın izni ile hiç ıslanmazdı.

Endülüs te ve Mısır da yetişmiş olan büyük velîlerden, Mâlikî mez­hebi fıkıh âlimi Ebü l-Abbâs-ı Mürsî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretle­rine az bir şey hediye edilse, güler yüzle karşılar, kabûl ederdi. Çok fazla bir şey hediye edilse, karşıdakine külfet olmamak için, kabûl etmekten çekinirdi. Hased edilmek tehlikesi olmaması için, talebelerinden birini, diğer talebeleri arasında övmezdi. Her hâli edebe tam uygun idi. Allahü teâlânın, Resûlullah´ın ve bu yolun büyüklerinin muhabbeti ve aşkı ile yanardı. Bunlara karşı lüzumlu edebi göstermeye her zaman gayret ederdi. Bu güzel hasletleri ile evliyâlık yolunda çok yüksek derecelere kavuştu. “Kur´ân-ı kerîmi okuduğum zaman, Allahü teâlânın huzûrunda okuyor gibi oluyorum.” buyururdu. Bir kimseden, Allahü teâlânın veya Resûlullah´ın (sallallahü aleyhi ve sellem) mübârek isimlerini işitse, he­men ağzını o kimsenin ağzına yaklaştırır, öyle dinlerdi. O mübârek ismi anlatan, bildiren sesin, o kimsenin ağzından çıktıktan sonra havaya de­ğil, kendi ağzına, dolayısı ile kalbine girmesini ister gibi bir hâl alırdı. Bir kimseden, “Bu gece Kadir gecesidir.” sözünü duysa, “Allahü teâlâya hamdolsun ki, bizim her ânımız Kadir gecesidir.” buyururdu. Yâni, diğer insanların sâdece Kadir gecesinde yapabildikleri ibâdetleri, tâat ve zikri, Ebü´l-Abbâs hazretleri her vakitte yapmaya devâm ederdi.

Ebü´l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri, sohbetlerinde daha çok, akl-ı ekber denilen en büyük akıldan, İsm-i a´zamdan ve isimlerden, harflerden bah­sederdi. Evliyâlık derecelerini, Allahü teâlâya yakîn olanların makamla­rını, Arş-ı âlâya yakın olanların sâhib oldukları üstünlükleri, evliyâdan yardım istendiği zaman imdâda yetiştiğini ve yardım ettiğini, sır ilimlerini, kader (kıyâmet) gününü, kişilerin ilimlerini, kıyâmet günü neler olacağını, Allahü teâlânın kullarına yumuşaklık, nîmet vermek, cömertlik ve intikam bakımından neler yapacağını ve bunun gibi yüksek ilimleri anlatırdı. “Akıllar zayıf olmasaydı (anlayamayacaklarından ve anlaşılamayacağın­dan korkmasaydım) Allahü teâlânın rahmetinden çok haberler verirdim.” buyurdu.

Hindistan´ın büyük velîlerinden Ebü´l-Hayr Fârûkî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretlerinin bâtını, iç dünyâsı Allahü teâlânın aşkı ile yanardı. Bâzan bu aşk dışına da vurur ve görenler vücûdundan buhar çıkıyor zannederlerdi. Yazın sıcak günlerinin harâreti de eklenince, onun ince ve zayıf vücudu bu harârete dayanamaz ve hastalanırdı. Sevenlerinden Hakim Abdülhakîm bir yaz mevsiminde kendilerine serin bir yere gitme­lerinin iyi olacağını bildirdi. Bunun için Belücistan´da Kuita´nın uygun ol­duğunu arzetti. Burası Ebü´l-Hayr hazretleri için yeni bir yerdi. Tanıdık kimsesi yoktu. 1900 senesi başlarında çoluk çocukları ile berâber Kui- ta´ya gidip orada bir ev kiraladılar. Berâberinde yalnız Hindli bir hiz­metçi vardı. Ebü´l-Hayr hazretleri ne Afgan ne de Beluci dillerini biliyordu. Buna rağmen Allahü teâlâ oradaki insanların kalplerini ona meylettirdi. Onu herkese sevdirdi. Nitekim Mişkât kitabında Sahîh-i Müslim´den alı­nan bir hadîs-i şerîfte buyrulduğu gibi: “Şüphesiz Allahü teâlâ bir kulun­dan râzı olup, onu sevdiğinde, Cebrâil aleyhisselâmı çağırır ve ona bu­yurur ki: Ben falan kulumu seviyorum sen de onu sev. Cebrâil aleyhisselâm onu sever. Sonra semâda seslenip der ki: Allahü teâlâ fa­lan kulu seviyor, siz de onu sevin. Semâdakiler onu sever. Sonra onun sevgisi yerdekilerin gönüllerinde yerleşir.”

Nitekim Ebü´l-Hayr hazretleri Kuita bölgesine gittiği zaman buradaki âlimler, sâlihler onun sohbetine koştular. Devrin âlimlerinden olan Mîr Hasan Sâhibzâde, Kuita´ya uzak bir yerde oturuyordu. Küçük oğlu Sey- yid Abdülhalîm´i çağırıp; “Mübârek bir zâtın “Dehli´den teşrif ettiğini duy- duk. Kuita´ya git. Onun ahvâlini, durumunu öğrenip bize haber getir.” De- di. Abdülhalîm Kuita´ya gelip Ebü´l-Hayr´ı ve hallerini sordu. Yakınla­rından da onun hakkında bilgi aldı. Dönüp babasına şöyle anlattı: “O zât, iyi bir âlim ve Kur´ân-ı kerîm hâfızıdır. Herkesle görüşmüyor. Kendini açıkça günâh işleyenlerden uzak tutuyor. Kimse hakkında kötü konuş­muyor. Yolda yürürken ayaklarına bakarak yürüyor. Onun meclisi ilim meclisi olup, yalnız ilimden konuşuluyor. Talebelerini uygun olmayan şeylerden men ediyor.” Bunları dinleyen Mîr Hasan Sâhibzâde; “Ey oğ­lum! Anlattığına göre o zât muhakkak Allahü teâlânın velîlerindendir. Onların huzûruna varmak saâdettir.” dedi. Daha sonra Ebü´l-Hayr´ı ziyâ­ret etmek için Kuita´ya gitti ve sohbetlerinde bulundu.

Mısır´ın büyük âlimleri ve evliyâsı arasında yer alan Ebüssü´ûd Ebü´l-Aşâir el-Bâzinî (rahmetullahi teâlâ aleyh) küçük yaşta kerâmetleri görülen bir zâttı. Öyle ki, daha beşikte iken oruç tutardı. Ramazan ayın- da gündüzleri, imsaktan (sahurdan) iftâr vaktine kadar hiçbir şey yi­yip içmez, ana sütü emmezdi.

Zamânın devlet başkanı olan halîfe bile kendisini sık sık ziyârete ge­lir, sohbetlerinden istifâde ederdi. İmâm-ı Şârânî´nin hocalarından Dâvû- d-i Magribî, Şerâfeddîn, Hızır-ül-Kürdî ve sayısı belli olmayan daha nice âlimler, kendisinden istifâde etmek, ilim öğrenip feyz almak için sohbeti- ne devâm ederlerdi.

Her hâlinde İslâmiyete tam bir bağlılığı vardı. Kibir ve riyâdan çok sakınırdı. Birçok kimsenin kendisini ziyârete gelmesi, ondan ilim öğrenip feyz almaya çalışması, onun hâlinde hiçbir değişiklik yapmazdı. Dâimâ tevâzu üzere olup, herkese karşı alçak gönüllüydü. Çok îtibâr görmesi ve sevilmesi gibi olan bu hâllerinden nefsinin haz duymamasına, gurûr ve kibire kapılmamasına çok gayret gösterirdi. Hiç kimsede görülmeyen hâllerinden birisi de şöyleydi: Ayakkabılarını çıkaracağı zaman, kendi­sinde bir inilti duyulurdu. Bu, daha ziyâde sohbet yapacağı zamanlarda olurdu. Sebebini sordular. Şöyle anlattı: “İnsanlarla sohbet ederken, kibre kapılmaktan çok korkuyorum. Bu kibirden korunmak için, ayakka­bıyı çıkartırken, nefsten de soyunuyorum.” Yâni; “Nefsimin hevâsına, ar­zularına kapılmamak için onunla mücâhede etmeye, onun isteklerine boyun eğmemeye çalışıyorum. Bundan dolayı bende inilti duyuluyor.” demek istedi.

Osmanlı âlimlerinin en meşhûrlarından ve büyük velî Ebüssü´ûd Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) âlimler yetiştiren bir âileye mensub idi. Dedesi, meşhûr âlim Ali Kuşcu´nun kardeşi Mustafa İmâdî´dir. Dedeleri Türkistanlı olup, Semerkand´dan Anadolu´ya gelmişlerdir. Ebüssü´ûd Efendinin dedesinin babası Mehmed Kuşcu, Tîmûr Hân´ın torunu olan Uluğ Beyin yakını ve Doğancıbaşısı idi. Senelerce Uluğ Beyin hizme­tinde bulunup, sevgisini kazanmıştı. Mehmed Kuşcu´nun oğulları Ali Kuşcu ve Ebüssü´ûd Efendinin dedesi olan Mustafa İmâdî, Uluğ Beyin elinde yetişip ilim öğrenmişlerdir. Mustafa İmâdî, bilhassa tasavvufta ye­tişip ilerlemiştir. Uluğ Beyin vefâtından sonra, Ali Kuşçu ve Mustafa İmâdî, âileleri ile birlikte Akkoyunlu devleti pâdişâhı Uzun Hasan´ın ya­nına gittiler. Uzun Hasan onlara yakın alâka gösterdi. Onlar da, siyâsî ve ilmî faâliyetleriyle hizmet ettiler. Burada bulundukları sırada Ali Kuşçu, Osmanlı Sultanı Fâtih Sultan Mehmed Hana uzun Hasan´ın elçisi olarak gitmişti. Ali Kuşçu´ya çok iltifât eden Fâtih Sultan Mehmed Hân, onun İstanbul´a gelmesini ısrârla istedi. Uzun Hasan´dan müsâade alan Ali Kuşcu, kardeşi Mustafa İmâdî ile birlikte İstanbul´a gelip yerleşti. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onların Tebrîz´den İstanbul´a yaptıkları yolculukları için, günlüğü bin akçe olarak hesaplatıp vermiştir. İstanbul´a geldikle­rinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ali Kuşçu´yu Ayasofya Medresesine müderris tâyin etti. Mustafa İmâdî de, ilim öğretmekle meşgûl olan ta­savvuf ehli bir âlim idi. İstanbul´a geldikten sonra, Ali Kuşçu, kızını kar­deşi Mustafa İmâdî´nin oğlu Yavsi Muhyiddîn Mehmed´e nikâhladı. Bu evlilikten Ebüssü´ûd Efendi doğdu.

Ebüssü´ûd Efendinin babası, hem amcası hem de kayınbabası olan Ali Kuşcu´dan ve dedesi Mustafa İmâdî´den ilim öğrendi. Senelerce sü­ren bu tahsîlden sonra, babası gibi o da tasavvufa yönelip zamânının meşhûr evliyâsından ve Akşemseddîn hazretlerinin halîfesi olan İbrâhim Tennûrî´ye talebe oldu. Onun sohbetlerinde bulunarak, tasavvufda ye­tişti. Hocası İbrâhim Tennûrî´nin vefâtından sonra, onun halîfesi olduğu için yerine geçti ve İstanbul´da insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl oldu. İkinci Bâyezîd Han, ona büyük bir zâviye yaptırdı ve buraya mülk vakfetti. İkinci Bayezîd Hân, onun sohbetlerinden çok tad alırdı. Bu se- beble, ekseriyâ berâber bulunurlardı. Zamânının meşhûr devlet adamları ve âlimleri, “Hünkâr Şeyhi” lakabıyla da anılan Yavsî Muhyîddîn Meh- med İskilîbî´nin sohbetine gelirler, dergâhı dolup taşardı. Meşhûr târihçi Hoca Sâdeddîn Efendi, bu hâli şöyle ifâde etmiştir: “Sul­tanların Şeyhi, Şeyhlerin Sultânı olmuş, herkesin gönlünü kazanmıştır.”

Kânûnî Sultan Süleymân Hân kıymetini ve ilimdeki üstünlüğünü an­ladığı Ebüssü´ûd Efendiyi çok sever ve değer verirdi. Onu bütün seferle­rinde yanında bulundurdu. 1541 senesinde Budin´in fethinde, zafer şük- rânesi olarak şehrin en büyük kilisesini câmiye çevirten pâdişâh bu­rada ilk namazı Ebüssü´ûd Efendiye kıldırttı. Yine pâdişâhın emri üze­rine, Bu- din´in ve Orta Macaristan´ın tapu ve tahrir işlerini yaptı. Mühim hizmetler yaptığı bu vaifesinden sonra, 1545 senesinde Fenârîzâde Muhyiddîn Efendinin ihtiyarlığı ve rahatsızlığı sebebi ile şeyhülislamlık­tan ayrılması üzerine bu göreve getirildi. Bu sırada elli beş yaşında bulu­nuyordu. Otuz sene şeyhülislâmlık yaparak, dîne ve devlete üstün hiz­metler yaptı.

Kânûnî Sultan Süleymân Hân ve İkinci Sultan Selîm´in saltanatları zamânında 30 sene şeyhülislâmlık yaptı. Osmanlı şeyhülislâmları ara­sında en çok bu makamda kalıp hizmeti geçen Ebüssü´ûd Efendidir. Bu vazifede bulunduğu sırada çok mühim hizmetler yapmıştır. Kânûnî Sul­tan Süleymân Hân, Ebüssü´ûd Efendiyi çok sever ve her önemli işinde onun fetvâsına mürâcaat ederdi. Süleymâniye Câmiinin temel atma me­râsiminde, mihrâbın temel taşını Ebüssü´ûd Efendiye koydurtmuştur. Devrinde âlimler arasında bir mesele hakkında farklı hüküm ortaya çıksa, Kânûnî Sultan Süleymân Hân, Ebüssü´ûd Efendinin tarafını tercih ederdi. Ebüssü´ûd Efendi, o devirde, devlet kânunlarını dînin hükümle­rine uygun bir şekilde düzenlemiştir. Tımar ve zeâmetlere dâir mevzû­larda verilen kararlar, genellikle Ebüssü´ûd Efendinin fetvâlarına dayan­mıştır. Mülâzemet usûlü de onun kadıaskerliği zamanında kurulmuştur. Kânûnî, arâzi kânunnâmesini de Ebüssü´ûd Efendiye yaptırmıştır.

Kânûnî Sultan Süleymân Hân H.974 senesinde vefât edince, cenâze namazını Ebüssü´ûd Efendi kıldırdı. Kılınan cenâze namazından sonra Kânûnî´nin hayatta iken yaptırdığı Süleymâniye Câmii bahçesindeki tür­besine gelindi. Cenâze kabre konuldu. Bu sırada bir çekmece getirilip kabre konulmak istendi. Şeyhülislâm Ebüssü´ûd Efendi müdâhale etti. Çekmecenin niçin konulduğunu, dînimizde kıymetli bir şeyin cenâzeyle gömülmesinin mümkün olmadığını söyledi. Sultan Süleymân Hanın, ve­fâtından bir gün önce vasiyet edip bu çekmecenin kendisi ile gömülme­sini istediğini bildirdiler. Ebüssü´ûd Efendi, mutlaka içindekilerin görül­mesi gerektiğini, kıymetli bir şey varsa gömülemeyeceğini söyledi. Çek­mece Ebüssü´ûd Efendiye verilirken, elden kayıp düştü ve içindekiler dö­küldü. Kâğıtların her birinde bir fetvâ ve altında şeyhülislâmın imzâsı vardı. Ebüssü´ûd Efendi, yazıların altında kendi imzâsını görünce; “Ey Süleymân! Sen kendini kurtardın ama, biz ne yapacağız ” diyerek ağla­maya başladı. Kânûnî Sultan Süleymân Han, yapacağı her işi şeyhülis­lâma sormuş ve aldığı fetvâya göre hareket etmişti. Delîl olarak da, al­dığı fetvâların yanında gömülmesini vasiyet etmişti.

Ebüssü´ûd Efendi, dînine bağlı, haramlardan ve şüpheli şeylerden son derece sakınan, Allah korkusu çok olan bir âlimdi. Güler yüzlü, tatlı dilli olup, latîfeden hoşlanırdı. Etrâfında bulunanlara yumuşaklıkla muâ­mele ederdi. Çok ibâdet eder ve zâhidâne, dünyâya gönül vermeden ya­şardı. Gâyet temiz ve sâde giyinirdi. Heybetinden meclisinde kimse ko­nuşmaz, onun konuşması hürmetle dinlenirdi. Devlet işlerini ve hizmetle­rini mükemmel bir şekilde yürütmesi yanında, talebe yetiştirmek ve kıy­metli eserler hazırlamakla da vakit geçirirdi. Meşgûliyetinin çokluğuna rağmen, talebelerine zamânında ve aksatmadan derslerini verirdi. Zey­rek civârındaki Çırçır´da bulunan konağında oturur, müslümanların işle­rine bakardı. Belli zamanlarda Topkapı sarayına giderek pâdişâhı ziyâret ederdi. Bu ziyâretlerine giderken devamlı bugün Ebüssü´ûd Caddesi de­nilen caddeden gittiği, bu sebeple onun ismine izâfeten bu caddeye Ebüssü´ûd Caddesi denildiği bâzı kaynaklarda kaydedilmiştir.

Osmanlı Devletinde yetişmiş en büyük şeyhülislâmlardan birisi idi. Cinlere de fetvâ vermesiyle meşhûrdur. Eyyûb Sultan´da Yazılı Medrese olarak bilinen medresede bulunduğu sırada, bir defâsında cinler kendi­sinden fetvâ sormak üzere gelmişlerdi. İçlerinden bâzısı suâl sorarken, diğerleri de medresenin duvarlarına birşeyler yazmışlardı. Cinlerin bu duvarlara yazı yazmaları sebebiyle, o medreseye “Yazılı Medrese” ismi verilmiştir. Bu yazılar daha sonra üzerlerine badana çekilmek sûretiyle kapatılmıştır.

Ebüssü´ûd Efendi, kendisine sorulan suâllere gâyet yerinde ve fay­dalı cevaplar verirdi. Şeyhülislâmlığı dönemindeki fetvâlarının herbiri, bir kânun maddesi mâhiyetindeydi. Bu fetvâları, Fetâvâ-i Ebüssü´ûd adlı bir kitapta toplanmıştır. Sorulan suâl manzûm ise, cevâbı da kâfiye ve vezin bakımından suâle uygun olarak verilirdi. Sorulan suâl nesir ve secîli ise, cevâbı da öyle olurdu. Suâl Arabca ise cevabı Arabca, Farsça ise Farsça, Türkçe ise Türkçe olurdu. Çoğu gün binden fazla fetvâ verirdi. İki defa işlerin çokluğu sebebiyle, sabah namazından sonra sorulan suâl­lere cevap vermeye başlayıp, ikindi namazında bitirmiştir. Birinde 1412, diğerinde 1413 fetvâ verdiği tesbit edilmiştir.

Ebüssü´ûd Efendi, Yavuz Sultan Selîm ile Kânûnî Sultan Süleymân Hanın fevkalâde sevgi ve iltifâtını kazandı. Kânûnî Sultan Süleymân Ha­nın Ebüssü´ûd Efendiye gönderdiği şu mektup, ona karşı beslediği hâli­sâne duyguları dile getirmektedir. Mektup özetle şöyledir:

“Halde hâldaşım, sinde sindaşım (yaşta yaşdaşım), âhiret karında­şım, Molla Ebüssü´ûd Efendi hazretlerine, sonsuz duâlarımı bildirdikten sonra, hâl ve hâtırını suâl ederim. Hazret-i Hak, gizli hazînelerinden tam bir kuvvet ve dâimî selâmet müyesser eylesin! Allahü teâlânın ihsânı ile, lütuflarınızdan niyâz olunur ki, mübârek vakitlerde, muhlislerinizi şerefli kalbinizden çıkarmayınız. Bizim için duâ buyurunuz ki, yere batasıca kâ­firler hezîmete uğrayıp, bütün İslâm orduları mensûr ve muzaffer olup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşalar… Duâlarınızı, yine duâlarınızı bekle­yen, Hak teâlânın kulu Süleymân-ı bî riyâ.”

Ebüssü´ûd Efendi, başta muhteşem bir hükümdâr olan Kânûnî Sultan Süleymân Hân, ilimde Zenbilli Ali Efendi ve İbn-i Kemâl Paşa, İmâm-ı Birgivî gibi âlimlerin, edebiyatta Fuzûlî ve Bâki gibi şâirlerin, mîmârîde Mîmar Sinân, tarihte Selânikli Mustafa ve Âlî, Nişancı Mehmed, coğraf­yada Pîrî Reis, denizcilikte Barbaros ve Turgut Reis gibi meşhûr kimse­lerin bulunduğu bir devirde bulunmuş ve o da ilimdeki yüksek derecesi ve mahâretiyle şeyhülislâmlık makâmında hizmet etmiştir. Bu devir, Os­manlı Devletinin en parlak dönemlerindendir. İlimde, sanatta ve diğer birçok husûslarda en meşhûr kimseler bu devrede bir araya gelmiştir. Osmanlı Devleti, o devirde dünyânın yarısına hükmeden muazzam bir devlet idi. Devletin bu hâle gelmesinde, diğer Osmanlı âlimleri gibi, Ebüssü´ûd Efendinin de büyük emeği geçti. Hattâ en çok emeği ve hiz­meti geçen âlimlerdendir. Ömrü boyunca Osmanlı Devletinde adâletin yerleşmesinde ve yaygınlaşmasında her türlü çalışmayı yapmış ve pek üstün gayretler göstermiştir.

Ebüssü´ûd Efendi, bütün bu meziyet ve üstünlükleri yanında, edebi­yât ve şiir sâhasında da yâdigâr eserler bırakmıştır. Zamânının şâir ve e- dîbleri, yazdıkları nefîs kasîdelerle onu övmüşler, şânını dile getirmeğe çalışmışlardır. Kendisinin Türkçe, Arabca ve Farsça şiirleri vardır. Arab- ca şiirlerinden Kasîde-i Mîmiyye en meşhûrudur. Sorulan bâzı su­âllere şiirle cevap verdiği de olurdu. Şiirlerinde daha ziyâde fikir hâkim olup, âlimâne ve hâkimâne yazardı.

Meselâ;

“Eşk-i pür-hûn ser-be-ser tutdı cihân eknâfını,

Sîne-i sûzânım içre âteş-i hasret gibi.”

ve aynı kasîdesinde;

“Âleme beyhûde bakma, eyle im´ân-ı nazar,

Sun´i üstâd-ı ezelde, nâzır-ı ibret gibi.

Her biri zerrât-ı ekvânın lisân-ı hâl ile,

Keşfeder sırr-ı cihânı hâtik-i hikmet gibi.”

Ebüssü´ûd Efendi, benzeri az yetişen bir âlimdi. Arabcaya ve Arab e- debiyâtına vukûfiyetini ve bu husûstaki ihtisâsını zamânın âlimleri ve Arab şâirleri tasdîk etmişlerdir. Arabcayı gâyet güzel yazar ve güzel ko­nuşurdu. Şemsi Paşanın yazdığı beş yüz beytlik manzûm Vikâye´nin in­celemesini yapıp, yanlışlarını göstererek nâzik ve zarîf tarzda bir yazı ile iâde etmesi meşhûrdur. Sorulan nükteli ve garip suâllere aynı tarzda ve aynı uslûpta cevaplar verirdi. Nüktedan birinin hazîne mânâsına gelen “Hızânetü” ve çanak mânâsına gelen “Kas´atü” kelimesinin fetha ile mi yoksa kesre ile mi okunur diye sorduğu soruya; “Lâ teftah-ül-hızânete velâ teksırul-kas´ate” diye cevap verdi. Burada, “hızâne”yi feth etme, yâni “fetha” ile okuma, Kas´ayı da kesr etme, “kesre” ile okuma derken, “fetha” kelimesini açma mânâsında, “kesre” kelimesini de kırma mânâ­sında kullanarak; “Hazîneyi açma, çanağı da kırma” diyerek, sanatlı bir ifâde kullanmıştır.

Tefsîr ilminde de büyük bir âlim olduğu için, “Müfessirlerin hatîbi” ünvânı verilmiştir. Yine fıkıh ilmindeki yüksek derecesinden dolayı, âlim­ler arasında “Nu´mân-üs-sânî (İkinci Ebû Hanîfe)” lakabıyla ve “Müftiy-yüs-sekaleyn (cinlerin ve insanların müftîsi)” ve İbn-i Kemâl Paşadan sonra “Muallim-i sânî” lakabıyla tanınmıştır. Bütün ilimlerde mâhir olup, bilhassa tefsîr, fıkıh ve Arabî ilimlerde mütehassıs idi. Asrında İslâm âleminde onun derecesinde bir âlim yetişmemiştir. Zamânında Hanefî mezhebinin reisliği onda idi. İslâm hukûkunda, usûl ve fürû´ meselele­rinde tam bir selâhiyete sâhipti. Dört mezhebin fıkıh bilgilerine vâkıf idi.

Seyyid Emîr Ahmed-i Buhârî (rahmetullahi teâlâ aleyh) İstanbul´un büyük velîlerinden olup, Buhârâlıdır. Peygamber efendimizin torunların­dandır.

Küçük yaşta Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr hazretlerine talebe oldu. Onun hasta kalplere şifâ veren sözleriyle yetişti. Hizmetiyle şereflenip, tevec­cühlerine kavuştu. Ubeydullah-ı Ahrâr hazretleri onu çok severdi. Nerede görse ayağa kalkar, tâzim ve ikramda bulunurdu. Seyyid Ahmed, hoca­sının bu iltifâtlarına çok mahcub olurdu. Bir gün hocasına; “Muhterem efendim! Bu fakir için gösterdiğiniz hürmet bizi çok üzmektedir.” deyince, Ubeydullah-ı Ahrâr ona; “Size nasıl tâzim, hürmet etmeyelim ki Sizi gördüğümüz zaman iki büyüğün azametini müşâhede etmekteyiz. Biri; sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın neslindensiniz. Diğeri de; Hâce Mahmûd İncirfagnevî ceddinizdir.” buyurdu. Seyyid Ahmed-i Buhârî, daha sonra hocasının işâretleri üzerine yine hocasının halîfele­rinden Simavlı Abdullah-ı İlâhî ile berâber Anadolu´ya geldi. Yolda Molla Câmî ile görüşüp sohbet ettiler.

Kütahya´nın Simav kazâsına gelen Abdullah-ı İlâhî hazretleri burada insanlara doğru yolu göstermeye başladı. Emîr Ahmed-i Buhârî hazret­leri de Abdullah-ı İlâhî´ye tâbi olup, onun hizmetine girdi. Abdullah-ı İlâhî onu çok severdi. Dâimâ sağ tarafına oturturdu. Böylece Abdullah-ı İlâhî hazretleri, insanların olgunlaşmasını, îmânının vicdânîleşmesini sağla­yan tasavvufta bir yol olan Nakşibendî tarîkatını Anadolu´ya yaymaya başladı. Etraftan pekçok talebe akın akın ona koşmaya, feyzlerine kavu­şup hasta kalplerine şifâ aramaya başladı. İşte böyle bir evliyânın terbi­yesinde olan Seyyid Ahmed-i Buhârî, beş vakit namazda imâm olur, ar­kasında hocası ve diğer talebeler namaz kılarlardı. Abdullah-ı İlâhî bu­yurdu ki: “Simav´da altı sene, Emîr Ahmed bize yatsının abdestiyle sa­bah namazını kıldırdı.” Buradan da anlaşıldığı gibi, Ahmed Buhârî ge­celeri hiç uyumazdı. Sâdece kuşluk vaktinde, dağa oduna gittiğinde bir saat kadar uyurdu. Ahmed Buhârî bu günlerdeki hâlini şöyle anlattı: “Ho­camla Simav´da bulunduğumuz zaman, beş vakit namazda bizi imâmete geçirirdi. Kuşluk namazından sonra, hocamın merkebini ve katırını alıp dağa çıkardım. Yüklediğim odunları, öğle namazına yetişecek şekilde eve getirirdim. Öğle namazını kıldırdıktan sonra, çift sürmeğe giderdim. Yaz geldiğinde ise ekinleri biçer, kaldırırdım. Diğer zamanlarda sırtımda çalı taşır, bağ ve bahçe duvarını tâmir ederdim. İkindi namazından sonra da hocamın huzûrunda otururdum.” Ahmed Buhârî hazretleri, geceleri hep ibâdet eder, gündüzleri oruç tutardı. Bid´atlerden şiddetle kaçınır, sünnet-i seniyyeye uymaya çok dikkat ederdi. Dâimâ Allahü teâlâyı ha­tırlar, kalbi devamlı zikrederdi. Dünyâya hiç meyletmez, haramlardan ka­çar, şüpheli korkusuyla mübahları dahî terkederdi. Devamlı Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu düşünür, ona göre hareketlerini düzeltirdi.

Buhârâ´nın büyük velîlerinden Emir Gilân-ı Vâşî (rahmetullahi teâlâ aleyh) küçük yaştan îtibâren din ve fen ilimlerinde tahsîle başladı. Daha sonra o devirde ilâhî feyzlerin kaynağı, gizli sırların perdedârı ve insan­lara doğru yolu göstermede, irşâd makâmının en üst noktasında bulunan Seyyid Emir Külâl hazretlerinin talebelerinden oldu. Onun dersleri, soh­betleri ve teveccühlerinin bereketi ile ilimde ve evliyâlık derecelerinde yükseldi. Emir Külâl hazretlerinin vefâtından sonra, talebelerin terbiye ve tahsîli işi ile meşgul olmaya başladı.

Evliyânın büyüklerinden Hâce Alâeddîn Goncdüvânî hazretleri, Şâh-ı Nakşibend Muhammed Behâeddîn Buhârî hazretlerine erişmezden önce Emir Gilân-i Vâşî hazretlerinden zikir dersleri almışlardır. Bu hususta, Hâce Ubeydullah hazretleri, Alâeddîn Goncdüvânî´nin şunları söylediğini nakletmiştir:

Ben on altı yaşlarında iken, Emîr Gilân-i Vâşî´ye yetiştim. Gizli, ses­siz zikir yolunda idi. Bana da, gizli zikir ile meşgûl olmamı tavsiye etti. Gizli zikir esnâsında, hâlimi gizli tutmamı, benimle yanyana, dizdize otu­ranların bile hâlimden bir şey anlamamaları, lâzım geldiğini bildirdi. Bu tavsiyelerde çok ısrar etti. Nice zaman bu şekilde zikre devâm ettim. Nefsin arzularını yapmamakta ve nefsimin gıdâsını kesmekte, yâni az yemekte o kadar ileri gittim ki, yüzüm sararıp soldu.

Bir gün annem bu hâlimi görünce, hasta olduğumu ve bunu sakla­mamamı söyledi. “Hasta değilim.” dedim. Yine ısrar etti. “Eğer bu hâlinin sebebini söylemezsen, verdiğim sütü helâl etmem.” dedi. Ben de vaziyeti olduğu gibi anlattım. Bu işin büyüklerin yoluna girmek olduğunu söyle­dim. Annem, fevkalâde sevindi. Kelime-i tevhîd okumakla meşgûl oldu. Ben, bu gizli sırrı açıklamak zorunda kaldığım için çok üzüldüm. Durumu Emîr Gilân-i Vâşî´ye arzettim. Emîr Gilân-i Vâşî hazretleri tebessüm edip; “Annene de bu yolda çalışmak izni verildi.” buyurdu. Annem bir müddet bu zikre devâm etti. Bir gün erkek kardeşim sahrâya gitmişti. Annem beni çağırdı. “Oğlum, kazanı yıka ve temiz su doldur. Bu sana vasiye­timdir.” dedi. “Peki.” deyip, söylediğini yapmaya başladım. Bu işi yapar­ken, annem abdest alıp iki rekat namaz kıldı. Beni karşısına alıp zikre devâm etmemi söyledi. Okumaya başladım. Kendisi de içinden zikre başladı. Bu vaziyette bir saat ya geçmiş veya geçmemişti ki, annem bir­den sustu ve öylece kaldı. Baktım rûhunu teslim etmişti.”

Emîr Gilân-i Vâşî hazretleri zâhirî ve bâtınî ilimlerde zamânın en ileri gelenlerindendi. Şüpheli olmak korkusuyla mübahların çoğundan sakınır, dünyâlık olan her şeyden uzak dururdu. Her işinde Allahü teâlânın rızâ-i şerîfini arardı. Allahü teâlâdan korkması, O´nun emir ve yasaklarına riâ­yet etmesi fevkalâde idi. Güzel sıfatlarla kendini süslemişti. Haram ve şüphelilerden çok sakınır, dünyâ malına kıymet vermezdi. Çok cömerd idi. Devamlı zikr, ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu. İslâmın vekarını korur, bundan tâviz vermezdi. Her hâliyle örnek alınacak çok yüksek bir zâttı. Emîr Gilân-ı Vâşî hazretleri on dördüncü asrın sonlarında vefât etti.

Emir Hüsrev Dehlevî (rahmetullahi teâlâ aleyh) Hindistan´da yetişen büyük velîlerden olup, Babası Seyfeddîn Emir Mahmûd Şemsî, o devrin mühim simâlarından idi. Laçin beylerinden olan babası, Cengiz´in müslü- manlara yaptığı zulüm ve katliâm sırasında Mâverâünnehr bölge­sinden Hindistan´a göç etti. Seyfeddîn Mahmûd, göçten sonra Ganj Nehri kena- rında bulunan ve şimdiki ismi Patıyalı olan Mü´minâbâd kasa­basına yer- leşti. Dehli sarayındaki devlet adamlarından İmâdülmülk´ün kızı ile ev- lendi. İkinci çocuğu olarak H. 651´de Emir Hüsrev doğdu.

Emir Hüsrev küçük yaşta ilim öğrenmeye ve şiir söylemeye başladı. Hâfızası fevkalâde kuvvetli, zekâsı ve anlayışı pek keskin, şiir söyleme kâbiliyeti de fazla idi. Babası ile saraydaki ilim ve irfan meclislerine ka­tıldı. Bu meclislerden çok faydalandı ve devrin meşhur şâirlerinden İzzeddîn ile karşılaştı. Onun şiir okuma kâbiliyetini gören Şâir İzzeddîn birbiriyle ilgisi olmayan saç, yumurta, kavun ve ok kelimelerini verince, Emir Hüsrev hemen şu mânâdaki şiiri okudu: “O sevgilinin zülüflerindeki her saç teline yüzlerce yumurta büyüklüğünde amber dizilmiş, sakın gönlünü ok gibi düz sanma, kavun gibi karnında gizli dişleri var.” Bu şâir babasının sultanın yanında vazîfeli olmasından dolayı Emir Hüsrev´e “Sultânî” mahlasını verdi. Emir Hüsrev bu mahlası çocukluğunda yazdığı şiirlerinde kullanmıştır.

Bir gün babası Seyfeddîn Mahmûd bu çok zekî ve çok akıllı oğlunun mânevî terbiyesi ve yetişmesi için onu Hâce Nizâmüddîn hazretlerine götürdü. Emîr Hüsrev çok iyi yetişmiş olmasına rağmen, Hâce Nizâmüd- dîn´i tanımıyordu. O sırada daha, sekiz veya dokuz yaşların­daydı. Hâ- ce´nin dergâhına yaklaştıklarında, kapıdan girecekleri sırada, Hüsrev, kendisinden beklenilmeyen bir şey söyledi ve; “Babacığım, ken­dimi ye- tiştirecek bir mürşid seçip ona bağlanmak benim meselem oldu­ğuna gö- re, bu meselede beni serbest bırakamaz mısın ” dedi. Babası hayret etti ve onu kapının dışında bırakıp, sohbette bulunmak üzere kendisi içeri girdi. Bu sırada Hüsrev çok güzel bir rubâî söyledi. Kendi kendisine de düşündü ki; “Eğer bu zât, hakîkaten yüksek, evliyâ bir zât ise, mutlaka bu rubâîyi ve benim durumumu Allahü teâlânın izni ile bilir ve bu rubâî- me tatmin edici şekilde karşılık verir.” Hüsrev´in bu düşünce­ler ile söyle- diği rubâîsi şu meâlde idi:

“Öyle bir şâhsın ki, sarayının kubbesine,

Farzet ki bir güvercin kondu ve geri döndü.

Bu garib âşık kapınızdadır.

Girsin mi, yoksa geri mi dönsün ”

O zamanda Hindistan´da bulunan evliyânın en büyüklerinden olan Sultan-ül-meşâyıh Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretleri, Hüsrev´in duru­munu Allahü teâlânın izni ile anlayıp, hizmetçisini çağırdı. Dışarıda, ka­pının dışında bekleyen gence, düşüncesine cevap olmak üzere şu ru­bâîyi okumasını emretti:

“Hemen içeri gir! Ey doğru sözlü insan,

Olalım birbirimize yakîn, tek nefes.

Eğer câhil bir insan, hem de ahmak isen,

Hiç durma! Geldiğin yoldan hemen geri dön.”

Hizmetçi gidip Hüsrev´e rubâîyi okudu. Arzu ettiği cevâba fazlasıyla kavuşan Hüsrev, gâyet neşelendi. Derhâl içeri girip, Hâce´ye talebe oldu. Oğlunun geri kalmasındaki inceliği daha sonra anlayan Seyfeddîn Mahmûd, bu hâdiseden sonra onu daha çok sevmeye başladı.

Bir süre sonra babasını kaybeden Emir Hüsrev´i, annesinin babası olan dedesi İmâdülmülk himâyesi altına aldı. Dedesinin yanında devrin ileri gelen âlim, edîb ve şâirleri ile tanıştı. On iki yaşlarında iken, anla­yanlar tarafından şiirleri takdir ediliyordu. H.692´de dedesinin vefâtı üze­rine Dehli sarayındaki Türk sultan ve kumandanlarının himâyesine girdi. Tam yedi sultandan sevgi ve alâka gördü. Sultan Mübârek Şâh Hallâcî, H.720´de vefât edince, Nizâmüddîn-i Evliyâ´nın hizmet ve sohbetine koştu; hakîkî devlete saâdete kavuştu. Nizâmüddîn-i Evliyâ´nın işâretiyle Hızır aleyhisselâmın sohbetiyle de şereflendi.

Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı pekçok idi. Tam bir teslimiyet ile hocasının sohbetlerinde bulunur ve ziyâdesiyle istifâde ederdi. Hocası kendisini çok sever ve ona ayrıca husûsen teveccüh eder, yakınında bulundururdu. Diğer talebeler içinde, hocalarına en yakın olan bu idi. Her gece yatsı namazından sonra hocasının odasına girer, orada husûsî sohbette bulunurdu. Talebe arkadaşlarından birinin bir arzusu olursa; arzederdi…

Kendi zamânındaki birkaç Dehli sultanının sarayında en çok ihsâna mazhar olup, baş şâir olarak en yüksek mevkide bulunduğu gibi, hocası­nın en kıymetli talebesi olarak kalmayı da başaran bir dehâya sâhipti.

Emîr Hüsrev hazretleri, hocasından kendisine gelen husûsî iltifatları yazıp toplamıştır. Sultân-ül-meşâyıh Hâce Nizâmüddîn hazretleri, bir de- fasında Emîr Hüsrev´e hitâben; “Seni o kadar çok seviyorum ki, başka herkesten daralabilirim, fakat senden daralmam.” buyurdu. Başka bir de- fâ da buyurdu ki: “Herkesten daralabilirim, hattâ kendimden bile. Fakat senden daralmam.”

Hâce Nizâmüddîn bir gün, Emîr Hüsrev´e; “Bana duâ et! Seni benim yan tarafıma defnederler.” buyurdu. Bu söz, daha sonra bir çok defâ kendisine hatırlatılmış, o da; “İnşâallah öyle olacaktır.” buyurmuştur. Bir defâsında Emîr Hüsrev buyurdu ki: “Hocam bu talebesi ile (yâni benimle) ahd etti, sözleşme yaptı ve Cennet´e giderse, beni de berâberinde götü­receğini söyledi.”

Hazret-i Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ Cennet yolcusu olduğu zaman, Emîr Hüsrev orada yoktu. Tuğluk Şâh ile Luknov taraflarına gitmişti. O yolculuktan dönüp acı haberi öğrenince, şaşkına döndü. Üzerine yıldırım düşmüş gibi oldu. Yanıyor, yanıyordu. Ayakta duramıyordu. “Sübhânal- lah! Güneş batmış. Hüsrev hayatta!” diye haykırdı. Mal mülk nâmına ne- si varsa, sevâbı hocasının rûhuna olmak üzere hepsini fakir­lere sadaka olarak verdi. Çok ağlıyordu. Bir defâsında; “Ben kendim için ağlıyorum. Hocamdan sonra çok yaşayamam.” dedi. Hâce hazretleri, H.725 senesi Rebîulâhir ayının 18. günü vefât etmişti. Emîr Hüsrev de, altı ay sonra H.725 senesi Şevval ayının 18. günü vefât edip sevdiklerine kavuştu. Çok derin bir aşkla sevdiği hocasının ayak ucu tarafına defne­dildi.

Emîr Hüsrev Dehlevî, şâirlerin sultânı, fazîlet sâhiplerinin önderi, söz- leri kuvvetli olan yüksek bir zat idi. Konuşma sanat ve tavırlarındaki mâ- nâ ve işâretlerde, önceki ve sonraki şâirlerden çoğu ona yetişeme­miştir. Konuşma tarzında, hocasının kendisine buyurduğu; “İsfehanlılar gibi ko- nuş!” emrine uyardı. Gâyet fasîh ve belîğ olarak, açık, anlaşılır ve net konuşurdu. Bu edebî yönü yanında, tasavvufî hâli de pek yüksek idi. Ev- liyâlık yolunda üstün derece sâhibiydi. Pâdişâhlarla, âmirlerle görüş­mesi, kalbinin dünyâ işlerine meyletmesine sebep olmazdı. Bu güzel hâli, e- serlerinden daha iyi anlaşılmaktadır. Çünkü günah işleyenlerin kalble- rinde bereket pek az bulunur. Belki de hiç bulunmaz. Bunun için, yazdık- ları eserlerde bereket olmaz. Yâni böylelerinin yazdığı eserler, gönüller- de kabûl görmez ve kalblere tesir etmez.

Anadolu´da yaşamış büyük velîlerden Eşrefoğlu Rûmî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretlerinin İsmi Abdullah olup, babasınınki Eşref´dir. Ba­basının ismi ile şöhret buldu. Babası, Mısır´dan İznik´e göç etti Babasının terbiyesi altında büyüyen Eşrefoğlu Rûmî, önce İznik´te bulunan medre­selerde çeşitli âlimlerden ders aldı. Zamânın zâhirî ilimlerinde üstün ba­şarılar elde etti. Sonra Bursa´ya giderek Pâdişâh Çelebi Mehmed´in med­resesine girdi. Burada tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimleri üzerinde söz sâhibi olan âlimler derecesine yükseldi. Buradan mezun olunca, Bursa´da mü­derrislik yapan hocası büyük âlim Alâeddîn Ali hazretlerinin yardımcısı oldu. Çelebi Mehmed Han Medresesinde bir müddet ders veren Eşref- oğlu Rûmî bir sabah vakti medrese civârında dolaşırken, zamânın velîle- rinden olan Ebdal Mehmed´e rastladı. Kalbinden; “Tasavvuf yolun­dan bana nasîb var ise bâzı alâmetler görünsün.” diye geçirerek ona yaklaştı. Ebdal Mehmed kendisine bakarak; “Ey medreseli! Bize köfteli çorba getir.” dedi. Bu söz üzerine çarşıya gidip, köfteli çorba aradı. Fakat bulamadı ve eli boş dönmemek için köftesiz çorba aldı. Ebdal Mehmed´e gelirken yoldaki çamurdan bir parça alarak, birkaç yuvarlak köfte hâline getirip, çorbanın içine attı. Ebdal Mehmed çorbayı karıştırıp köfte bula­mayınca Eşrefzâde´ye; “Hani bunun köftesi ” diye sordu. Daha sonra çorbayı iyice karıştırdı ve Eşrefoğlu´na uzatarak; “Ye bunu!” dedi. Eşref- oğlu büyük bir teslimiyet ile tereddüd etmeden çorbayı yedi. Çorba­nın içine atılan çamur parçaları köfteye dönmüştü. Bunun üzerine o zât; “Ya sen olmayıp da kim olsa gerek.” şeklinde bir söz söyleyip oradan uzaklaştı. Eşrefoğlu bu sözlerden bir mânâ çıkaramamasına rağmen, ta­savvuf yoluna girmesi hususunda bir işâret olduğuna inandı.

Nefsini terbiye etmek, kalp aynasını cilâlamak için kendi kendine uğ­raşmaya başladı. Bu yolda bir hoca bulmanın şart olduğunu düşünerek, kitaplarını dağıttı ve Bursa´da bulunan Emîr Sultan´ın huzûruna gitti. Ta­lebesi olup, hizmetiyle şereflenmek istediğini bildirdi. Emîr Sultan, Ab­dullah´ın tasavvuf yolunun aşkıyla yandığını görünce, onu evliyânın bü­yüğü Ankara´daki Hacı Bayrâm-ı Velî´ye gönderdi. Sonra, Ankara´ya gi­dip, yeni hocasına tam teslim oldu.

Hacı Bayrâm-ı Velî hazretleri, Abdullah´daki kâbiliyeti keşfederek ona nefsini terbiye edecek vazîfeler verdi. Yaşı kırkın üzerinde ve büyük bir âlim olduğu halde, hocasının emîrlerine “Bâşüstüne” diyerek sarıldı. Kendisine verilen helâ temizleme vazîfesini, bütün gayretiyle yapmaya başladı. Nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için büyük çaba sarfetti. Bu şekilde riyâzet ve mücâhedeye devâm etti. Hocası Hacı Bayrâm-ı Velî´ye on bir sene hizmet etmekle şereflendi. Bu kadar zaman zarfında hocasının; “Üstâdın huzûrunda lüzumsuz konuşmak edebe ay­kırıdır.” sözü üzerine, yanında bir kelime bile konuşmadı. Sadece soru­lan suâllere kısa ve öz olarak cevap verir, edebe, ziyâde dikkat ederdi. Eşrefoğlu Abdullah, on bir sene içinde pekçok imtihandan geçti. Yaptığı güç işlerden hiç şikâyette bulunmadı. Bu sabrı ve hocasına karşı mu­habbeti ve hürmeti üzerine, Hacı Bayrâm-ı Velî kızı Hayrünnisâ´yı ona nikâh ederek zevceliğe verdi. Bir müddet daha hizmete devâm eden Eşrefoğlu Abdullah, hocasından izin alarak Allahü teâlânın emîr ve ya­saklarını bildirmek üzere İznik´e gitti. Orada kendi iç âlemiyle başbaşa kaldı. Hocasından ayrılığı onu yaktı, hasretine fazla dayanamadı ve tek­rar Ankara´ya döndü. Hacı Bayrâm-ı Velî, dâmâdını, tasavvuf yolunda derecelerinin ilerlemesi için tekrar İznik´e gönderdi. Orada kırk gün nef­sini terbiye etmesi için halvete girmesini, sonra Ankara´ya gelmesini em­retti. İznik´e gidip geldikten sonra, hocasının; “Hama şehrinde Abdülkâ- dir-i Geylânî hazretlerinin torunlarından Şeyh Hüseyin Hamevî´nin huzû- runa gidip, Kâdirî yolunu öğreniniz.” buyurdu. Bu emri yerine getirmek üzere hazırlığa başladı. Hanımını ve biricik kızı Züleyhâ´yı bir merkebe bindirerek, Hacı Bayrâm-ı Velî ile vedâlaştı. Günlerce zahmetli ve yorucu yolculuktan sonra, Hama´ya yeni hocasının huzûruna vardı.

O gün hacdan dönen Hüseyin Hamevî, ilâhî bir ilhâm ile Eşrefzâ- de´nin gelmekte olduğunu anlayarak, talebelerine; “Bugün Ana­dolu´dan bir er geliyor. Gidip karşılayınız.” buyurdu. Karşılamaya çıkan talebeler zahmetli ve zorlu yolculuktan dolayı elbiseleri eskimiş olduğu için Eşref- oğlu Rûmî yanlarından geçtiği halde, hocalarının söylediği zâtın o oldu- ğunu anlayamadılar. Dergâhın kapısına varan Eşrefzâde Rûmî, Hüseyin Hamevî tarafından îtibârla içeri alındı. Hanımı ve çocuğu ise Hüseyin Hamevî´nin hanımı tarafından kendilerine ayrılan odaya götü­rüldü.

Hüseyin Hamevî, bu yeni talebesinin önce nefsini terbiye etmek üze- re kırk gün halvet için bir hücreye koydu. Eşrefoğlu Abdullah, Hama´da da sıkı bir riyâzet ve mücâhedeye tâbi tutuldu. Kırk gün içinde Hüseyin Hamevî, Abdullah´a ziyâde teveccühlerde bulundu. Bir gün bir hizmetçi hücresine yemek götürdü. Eşrefoğlu´nu hareketsiz görünce, öldü zan- nedip, telaşlandı ve durumu hocasına bildirdi. Fakat kırk gün dolmadığı için Hüseyin Hamevî bu duruma aldırış etmedi. Abdullah kır­kıncı günü hücreden çıkartıldığında, büyük bir vecd hâli içinde kendin­den geçmiş, gözleri kapalı ve hareketsiz bir halde görüldü. Kendisini melekler âlemini seyretmenin lezzetinden ayırdıklarında; “Sultanım bize kıydınız.” diyerek gözlerini açtı. Bu kırk günlük imtihânı başarıyla veren Abdullah, tasavvuf- ta pek yüce mertebelere çıkmış olarak icâzetnâme aldı. Hüseyin Hame- vî´nin halîfesi olarak Anadolu´da Kâdirî yolunu yay­mak üzere vazîfelen- dirildi.

“Halk senin zâhirine de bakar. Onun için kıyâfetini biraz düzeltmen lâzımdır. Şu hırkayı ve pabuçları al, giy.” buyurunca, Eşrefoğlu hırkayı giydi, pabuçları da başına geçirerek; “Hocamın verdiği pabuç ayağıma değil, başıma olsa gerektir.” dedi.

Hocasının emri üzerine yola çıkmak üzere hazırlık yaptığı sırada, Hüseyin Hamevî´nin eski talebeleri aralarında; “Biz bu kadar zamandan beri hocamızın hizmetindeyiz. Bize himmet verilmedi. Bu Rûmî denilen ve Anadolu´dan gelen kimseye kırk günde hem himmet, hem de icâzet verildi. Bu nasıl iştir ” diye konuşuyorlardı. Hüseyin Hamevî, Allahü teâlânın izniyle bu duruma vâkıf oldu. Talebelerini toplayıp bir konuşma sırasında; “Yâ Rûmî! Bu kadar misâfirimiz oldun. Sana bir ziyâfet vere­medik. Bir ziyâfette bulunalım. İnşâallah ondan sonra gidersin.” dedi. Ye- mekler hazırlanıp, talebeleri ile yeşillik bir yere gittiler. Hüseyin Hamevî suyu bulunmayan bir yerde oturulmasını emretti. Talebeleri; “Sultanım, burada su yoktur, namaz zamânı abdest almak îcâb ettiğinde sıkıntı çe- keriz.” demelerine rağmen Hüseyin Hamevî oturulmasını istedi. Talebe- ler hocalarının emri üzerine oturdular. Namaz vakti girince abdest almak îcâb etti. Hüseyin Hamevî, Eşrefoğlu hâriç bütün talebelerine su arama- larını söyledi. Talebelerin; “Sultanım burada su yoktur.” demele­rine rağ- men; “Hele siz bir arayın belki vardır.” buyurdu. Talebeler ara­malarına rağmen bulamadılar. Bunun üzerine Hüseyin Hamevî; “Rûmî! Gerçi sen misâfirsin. Misâfire hizmet ettirmek doğru değildir. Bir de sen ara. Belki su bulursun.” deyince, Eşrefoğlu; “Emriniz başım üstüne.” di­yerek he- men aramaya başladı. Bir ağacın yanına gidip, teyemmüm etti ve sec- deye varıp Allahü teâlâya şöyle yalvardı: “Yâ Rabbî! Hocam su is­tiyor. Lutfet, su ihsân eyle.” Daha sonra başını secdeden kaldırdı. Secde ettiği yerden bir pınarın kaynadığını gördü. Hemen tası doldurup hoca­sına götürdü. Hüseyin Hamevî talebelerine dönerek; “Su olmadığını id­diâ edi- yordunuz. Bakın Rûmî nasıl bulmuş!” dedi. Talebeler hemen su­yun bu- lunduğu yere gittiler. Suyun daha yeni çıkıp akmaya başladığını görün- ce, hocalarının Eşrefoğlu´na himmet etmesinin sebebini anladılar.

Hüseyin Hamevî, Abdullah´ı Anadolu´ya uğurladıktan bir müddet sonra, arkasından baktı ve; “Abdullah-ı Rûmî koca bir deniz imiş. Bizde bulunan her şeyi çekip sînesine aldı.” buyurdu. Çocukları ile birlikte An­kara´ya giden Abdullah-ı Rûmî, kayınpederi Hacı Bayrâm-ı Velî´nin ya­nında bir müddet daha kaldıktan sonra İznik´e gitti.

İznik´te önceleri münzevî, yalnız bir hayat yaşayan Eşrefoğlu, şan ve şöhretten hiç hoşlanmazdı. Kimsenin dikkatini çekmeden fakirâne bir hayat yaşadı ve insanlardan uzak kalmaya çalıştı. İznik´e Hama´dan bir zâtın gelmesi ile durum değişti. O zât herkese Eşrefoğlu´nun menkıbele­rini anlatmaya başlayınca, İznik halkı kendisine hürmet ve îtibâr göster­meye başladı. Bundan rahatsız olan Eşrefoğlu Rûmî dağlara çekildi, tek- rar uzlet hayâtına başladı. Dağlarda dolaşırken bir köylü onu gördü ve suçlu sanarak yakaladı. Gâyesi onu teslim edip mükâfât almaktı. Fakat onun şöhretini duyan köylünün annesi, kendisini tanıyınca mesele anla­şıldı, köylü ve annesi de Eşrefoğlu´na talebe oldu. Bunun üzerine İznik´e dönen Eşrefoğlu asıl vazîfesi olan insanlara doğru yolu anlatmaya baş­la- dı. İlk talebesi olan ve kendisini yakalayan köylü onun için Pınarbaşı de- nilen yerde bir dergâh yaptırdı. Eşrefoğlu Rûmî burada talebelerine ders vermeye, Kâdirî yolunu yaymak için çalışmalara başladı. Talebele­rinin nefsini terbiye etmek için, riyâzet ve mücâhedeler yaptırmaya, gu­rur, kibir, ucb gibi kalp hastalıklarından kurtarmaya büyük gayret gös­terdi.

Bir gece Eşrefoğlu Rûmî dergâhında ibâdet ediyordu. Bu sırada bir ışık peydâ oldu. O ışıktan şöyle bir hitap duyuldu: “Ey kul! Dile benden ne dilersen. Bütün haram olan şeyleri sana helâl kıldım.” Eşrefoğlu bir anda Allahü teâlânın izni ile sesin sâhibi olan şeytanı yakaladı. Avucu- nun içinde sıkmaya başladı. O anda şeytan; “Yâ şeyh! Ne yapı­yorsun Allah bana kıyâmete kadar mühlet vermiştir. Sen ise beni öl­dürmek isti- yorsun.” deyince, Eşrefoğlu; “Ey mel´ûn! Sen benim talebele­rimin ve dostlarımın îmânlarına kasdetmeyeceğine dâir söz verirsen, salarım.” dedi. Şeytan da; “Onların îmânlarına kasdetmeyeceğime söz veriyorum.” dedi. Bunun üzerine Eşrefoğlu Rûmî; “Ey mel´ûn! Allahü teâlâ ile olan ahdine vefâ etmedin. Benimle olan ahdine mi vefâ edecek­sin. Bildiğin şeyden geri kalma.” dedi ve saldı. Talebeleri; “Onun şeytan olduğunu nereden anladınız ” diye sorunca; “Bütün haramları sana helâl kıldım, deyince anladım. Çünkü Allahü teâlânın haram ettiği şeyler zâta mahsus değildir. Kıyâmete kadar bâkidir.” buyurdu.

Eşrefoğlu´nun gayretli çalışmaları ve büyüklüğü çevreden işitilmeye başlandı. Bursa´dan, İstanbul´dan ve diğer vilâyetlerden akın akın gelip talebesi olmakla şereflenmek isteyenler çoğaldı. Hattâ Sadrâzam Mah- mûd Paşa, onun talebesi olmak isteğinde bulundu. Onun yoluna girdi. Abdullah-ı Rûmî hazretleri, talebeleri arasında en ileri olan Abdürrahîm-i Tırsî´yi yerine halîfe, vekil bıraktı ve kızı Züleyhâ ile nikah­ladı. Abdürra- hîm-i Tırsî, hocası ve kayınpederi Abdullah-ı Rûmî´ye çok bağlı idi.

Velî, Hanefî mezhebi fıkıh, kelâm ve tefsîr âlimi Fahreddîn-i Acemî (rahmetullahi teâlâ aleyh) Osmanlı Devletinin ikinci şeyhülislâmıdır. Önce memleketinde zamânının âlimlerinden ilim tahsîl etti. Büyük İslâm âlimi Seyyid Şerîf Cürcânî´den de ilim öğrendi. Onun sohbetleri bereketi ile tasavvuf yolunda ilerledi. Daha sonra Anadolu´ya geldi. Molla Fenâ- rî´nin oğlu Muhammed Şah´ın hizmetinde bulundu. Burada Muhammed Şah´a muîd, asistan oldu. Bir müddet bâzı medreselerde müderrislik yaptı. Sultan İkinci Murâd Han zamânında, 1430 senesinde Şeyhülislâm Molla Şemseddîn Fenârî´nin vefâtı üzerine, Edirne´de Şey­hülislâm oldu. Günlük otuz akçe maaş bağlandı.

Bir müddet sonra Sultan Murâd Han, maaşını artırmak isteyince ka­bûl etmedi. “Devlet hazînesinden aldığım otuz akçe bana yetiyor, ihti­yaçlarımı karşılıyor. Daha fazlasına ihtiyâcım yok. Devlet hazînesinden ihtiyaçtan daha fazla almak helâl değildir.” diyerek, mâzeret bildirdi.

Dînî ilimleri çok iyi bilirdi. Verâ ve takvâ sâhibiydi. Haram ve şüpheli­lerden çok sakınırdı. Allahü teâlânın rızâsı olan bir işte, kınayanın kına­masından aslâ çekinmezdi. Her yerde, hakkı ve hakîkatı çekinmeden söylerdi. Hadîs ilmini Mevlânâ Haydar Hirevî´den öğrendi. Bu zâttan Sa­hîh-i Buhârî adındaki meşhûr hadîs kitabını okudu ve icâzet (diploma) aldı. Haydar Hirevî de, Sâdüddîn Teftâzânî´den icâzet almıştı. Fahred- dîn-i Acemî´den de Sahîh-i Buhârî´yi okudu ve icâzet aldı.

Sultan İkinci Murâd Han ve Fâtih Sultan Mehmed Han zamânında, otuz sene fetvâ işlerini güzel bir şekilde idâre etti.

Sultan Murâd Han gibi oğlu Fâtih Sultan Mehmed Han da âlimlerle sohbet etmeyi sevmekle ve onlarla birlikte bir arada bulunmaya fazla­sıyla rağbet etmekle tanınmıştı. İlim yolunda çalışanlara her türlü imkânı bahşederdi. Yolculuk dâhil her türlü masraflarını karşılardı. Bu îtibârla Osmanlı sarayı dünyânın dört bir tarafından gelen âlimlerle dolmuştu. Ancak Fâtih´in bu engin hoş görüsünden istifâde etmek isteyen hurûfî îti­kâdındaki bâzı kimseler yaldızlı sözler ve hîlelerle sultânın gözüne girdi­ler. Fâtih bu sapıklara sarayda bir de oda tahsîs etti. Sarayda rahat bir şekilde yaşayan bozuk îtikad sahibi hurûfîler iç yüzlerini gizleyerek bir ta­raftan teşkilâtlanmaya çalışıyorlardı. Ancak bu adamların bozuk yolda olduklarını, Vezir Mahmûd Paşa anlamıştı. Fakat kesin bir bilgi elde edemeden Fâtih Sultan Mehmed´e bunlar hakkında bir şey söylemeye cesâret edemiyordu. Sonunda durumu Fahreddîn-i Acemî´ye anlattı. Fahreddîn-i Acemî ile Mahmûd Paşa anlaştılar.

Mahmûd Paşa, evinde bir dâvet tertîb etti. Dâvete, hurûfî yolunda o- lan sapıklar da çağırıldı. Fahreddîn Acemî de perde arkasına saklan­mış, onları dinliyordu. Sohbet ilerleyince, Mahmûd Paşa, kendilerini çok sevdiğini ve her dertlerini çekinmeden kendisine açabileceklerini söyledi. Vezirin bu aşırı sevgi ve muhabbetinden dolayı onu kendisinden zanne­den bu kimseler, fırkalarının iç yüzünü anlatmaya başladılar. “Her testi i- çine konulanı sızdırır” sözü gereğince sapıklıklarını ve küfürlerini açıkla­dılar. Hattâ:

“Allahü teâlâ (hâşâ) Fadlullah´a (Hurûfîlik bozuk yolunun kurucusu olup, 1393 senesinde Tîmûr Hanın oğlu Mirân Şah tarafından öldürül­müştü.) hulûl etmiştir.” dediler.

Bunu duyan Fahreddîn Acemî, daha fazla dayanamadı. Hemen or­taya çıkarak, bu sapıkların üzerine atıldı. Hurûfîler kaçarak, sultânın sa­rayına sığındılar. Fahreddîn Acemî de peşlerinden koştu. Sarayda bun­ları yakaladı. Hâdiseden haberi olmayan Fâtih Sultan Mehmed, edebin­den Şeyhülislâma karşı ses çıkarmadı. Fahrüddîn Acemî, bu işi burada halletmek istiyordu. Hemen câmiye gitti, halkı câmiye çağırdı. Çok kala­balık toplandı.

Fahreddîn Acemî hazretleri minbere çıkıp, bu hurûfî denilen kimsele­rin sapık ve dinsiz olduklarını isbât etti. Kötü yolda olduklarını ve hemen idâm edilmeleri lâzım geldiğini söyledi. Mahkeme kurulup, idâm edilme­lerine karar verildi. Halkın ibret alıp, böyle sapıklara fırsat vermemeleri için, büyük bir kalabalık önünde cezâları infâz edildi. Çünkü bu sapıklar, fırkalarının kurucusu Fadlullah´ın yeryüzünde Allah´ın temsilcisi, hattâ in­san sûretindeki şekli olduğunu söylüyor ve başkalarını da kandırmaya çalışıyorlardı. Bütün hurûfîler tesbit edildi. Hepsi yakalanıp idâm edile­rek, Osmanlı toprakları bu sapıklardan temizlendi.

Âlim, velî ve şâir Fahreddîn-i Irâkî (rahmetullahi teâlâ aleyh) haz­retlerinin İsmi İbrâhim bin Şehriyâr, lakabı Fahreddîn´dir.

Küçük yaşta Kur´ân-ı kerîmi ezberledi. Sesi ve kırâati çok güzeldi. Hemedan şehrinde herkes onun kırâatini dinlemek için can atardı. İlim tahsîli ile meşgul olup, kısa zamanda aklî ve naklî ilimlerde ilerledi. Bü­yük tasavvuf âlimi Şeyh Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin ders ve sohbetlerine katıldı. Onun, nefsinin isteklerine sırt çevirmekteki gevşekli­ğini gören Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretleri: “Senin Hind´e gitmen ve bir müddet orada riyâzet, nefisle mücâdele yapman lâzımdır. Gümüşün temizlenmesi için zulmet ve karaltı içinde bulunması şart olduğu gibi.” dedi.

Onu, Hindistan´ın Multan şehrinde İslâmiyetin emir ve yasaklarını öğ­retmekle meşgul olan halîfelerinden Şeyh Behâeddîn Zekeriyyâ-i Multâ- nî´ye gönderdi. Bunun üzerine Fahreddîn-i Irâkî günlerce yol al­dıktan sonra Multan´da Şeyh Behâeddîn Zekeriyyâ hazretlerine ulaştı. Şeyhin yanında günlerce az yemek, az içmek, az uyumak ve çok ibâdet etmek sûretiyle çile çekti. Kalbi dünyâya olan bağlılıktan kurtulup hep Allahü te- âlânın zikri ile meşgul olmaya başladı. Evliyâlık yolunda târif edilemeye- cek makam ve derecelere kavuştu. Şeyh Behâeddîn hazretleri çok sev- diği Fahreddîn-i Irâkî´yi kızı ile nikahladı. Hindliler kendisini çok sevip sayarlardı.

Öte yandan dört yıl kadar Hindistan´da kalan Fahreddîn-i Irâkî hocası Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin hasreti ve vatanından uzakta kal­manın ızdırabı içerisinde pek tesirli şiirler söyledi. Onun bu hâline vâkıf olan Behâeddîn Zekeriyyâ hazretleri:

“Artık zamânın gelmiştir. Haydi memleketine git. Bizim selâm ve ni­yâzımızı, hakîkatler sığınağı şeyhimiz Şihâbüddîn´e ulaştır.” diyerek memleketine gitmesine izin verdi…

Ömrünü, Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmekle geçiren Fahrüddîn-i Irâkî, Hindistan´dan Anadolu´ya, Anadolu´dan Mısır´a, Mısır´­dan Şam´a öğrendiği bilgileri taşıdı. Her yaşta öğrenici ve her gün öğre­tici oldu. Allahü teâlânın kullarına olan merhametinden dolayı, onlara sık sık nasîhatlarda bulunur, İslâmiyeti Ehl-i sünnet âlimlerinden ve eserle­rinden öğrenip, Resûlullah efendimizin sünnet-i şerîfine tâbi olmanın ehemmiyetini anlatırdı.

Meşhur tefsîr âlimi ve velî İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî (rahmetullahi te- âlâ aleyh) hazretlerinin ismi Muhammed bin Ömer´dir. Künyesi Ebû Ab- dullah ve Ebü´l-Meâlî, lakabı Fahreddîn´dir. Soyu Kureyş Kabîlesine u- laşmaktadır H.544 de Rey de doğdu. 606 da Herat´ta vefât etti.

Fahreddîn-i Râzî, fakir ve yoksul bir kimseydi. Sonra her şeyin sâhibi ve mâliki olan Allahü teâlâ kendisine ihsânlarda bulundu. Mâverâün- nehr´den memleketi Rey şehrine dönmüştü. Burada mütehas­sıs ve zen- gin bir doktor vardı. İki kızını Fahreddîn-i Râzî´nin iki oğlu ile evlendirdi. Bir müddet sonra doktor vefât etti. Külliyetli mikdârdaki serveti Fahred- dîn-i Râzî´nin âilesine geçti.

Fahreddîn-i Râzî bu servetin büyük bir kısmını, Sultan Şihâbüddîn´e ödünç verdi. Daha sonra, ödünç verdiği malını teslim almak için Gazne´- ye gittiğinde, Sultan Şihâbüddîn kendisine çok ikrâm ve iltifâtta bulundu. Buradan Horasan´a giden Fahreddîn-i Râzî ilimdeki yüksekliği sebe- biyle, Sultan-ı Kebîr Alâüddîn Harzemşah Muhammed´in sevgi ve say- gısını kazandı. Sultan sık sık ziyâretine giderdi. Bir müddet Herat´ta da bozuk bir inanca sâhib olan kerrâmiyye ve mensuplarının îtikâdlarının yanlış olduğunu delîlleriyle isbât etti. Bu hususta müslümanları aydınlattı.

Ne zaman bir yere gitmek için atına binse, âlim ve talebelerden üç yüz kadarı da berâberinde giderdi. Talebeleri kendisine çok hürmet ederlerdi. Onun yanında tam bir edeb ve terbiye dâiresinde bulunurlardı. Bütün talebelerinin kalbinde heybeti yerleşmişti. Hizmetinde kusûr et­me- mek için çok gayret gösterirlerdi.

Fahreddîn-i Râzî kitap mütâlaa etmeyi çok severdi. Hattâ, yemek yerken kitap okumadan geçirdiği zamanlara pekçok acıdığını her zaman söylerdi.

Anadolu´da yetişen büyük velîlerden İsmâil Fakîrullah (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.1067 de Siirt´in Tillo kasabasında dünyâya geldi. Dedesi Molla Abdülcemâl, Peygamber efendimizin amcası Hazret-i Abbâs´ın to­runlarındandır. Zâhirî ilimlerde âlim olup Tillo´da müderristi. Oğlu Mevlâ- nâ Kâsım´ı yetiştirerek âlim olmasına vesîle oldu. Kâsım da baba­sının vefâtından sonra yerine geçerek talebe okutmaya başladı. H.1067 senesinde Receb-i şerîfin ilk Cumâ gecesi, yâni Regâib gecesi bir oğlu dünyâya geldi. İsmini İsmâil koydu. Annesi ona, besmelesiz süt emzirip, yemek yedirmedi. Babası Mevlânâ Kâsım onu küçük yaşta yetiştirmeye, ilim öğretmeye başladı. İsmâil Fakîrullah yirmi dört yaşına kadar zâhirî ilimlerde âlim ve bâtınî ilimlerde mütehassıs bir velî olarak yetişti. İbâ­detlerinden büyük bir lezzet alır, zevk ile yapardı. Anne ve babasının hu­kûkunu gözetir duâ ve rızâlarına kavuşmak için çok gayret gösterirdi.

Tarlasını abdestli eker biçer, hasadını kaldırır, öşrünü verdikten sonra un hâline getirmek için el değirmeninde bizzat kendisi çalışırdı. O undan hamur yoğurup ekmek yapar, böylece yiyeceklerine hiçbir şüphe karışmamasına çok dikkat ederdi. Üzüm bağının işlerini dahî kendisi gö­rür, olgunlaşan üzümleri hayvanların hakkı geçer korkusuyla bizzât kendi sırtında taşırdı. Yiyecek olarak tâze veya kuru üzüm ile iktifâ ederdi. Her Cumâ günü gusl abdesti almayı yaz, kış hiç aksatmazdı. Gecelerini hep ibâdetle, gündüzlerini oruçlu olarak geçirirdi. Allahü teâlâyı bir an unut­maz, gâfil olmazdı. Rabbini hatırlamak onun gıdâsı ve en büyük zev­kiy- di.

…Pekçok talebeleri arasında ençok sevdiği ve hizmetine müsâade ettiği İbrâhim Hakkı hazretlerinin babası olan Molla Osman ile Molla Muhammed´di. Bu talebeleri kendisine on sene hizmet etmekle şereflen­diler. Molla Osman, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin teveccühlerine kavuşması ve onun duâsını alıp talebesi olmakla şereflenmesi için he­nüz küçük olan oğlu İbrâhim Hakkı´yı da getirtti. O da hizmet etmeye başladı. Molla Osman ile Molla Muhammed hocalarına hizmetin onuncu yılında bir hafta içinde vefât ettiler. Cenâze namazlarını hocaları kıldırdı.

Onlardan sonra daha küçük yaşta olan İbrâhim Hakkı, İsmâil Fakîrullah´a hizmet etmeye, onun hasta kalplere şifâ olan sözleri ile ol­gunlaşmaya ve yetişmeye başladı.

İsmâil Fakîrullah hazretleri, sultânın adâlet ve insâf üzere olması ve düşmana gâlip gelmesi için duâ ederdi. Çocuklarına dînî ilimleri öğretir ve akrabâlarına ziyârete giderdi. Ziyâretine gelemiyenlerin kusurlarına bakmaz, gelenlere dînin emirlerini bildirir, yasaklardan sakınmalarını em­rederdi. Tebessüm ederek konuşur, suâl soranların cevaplarını gâyet açık olarak îzâh ederdi. Ziyâretine gelenlerin yüzüne, bir geldiğinde, bir de giderken bakardı. Edebinden karşısındakinin yüzüne pek bakmazdı.

Çoğu zaman vecd hâlinde bulunur, başını önüne eğip, gözlerini yu­mar, sessiz kalırdı. Bütün bid´atlerden sakınır, sünnetleri eksiksiz ya­par- dı. Beş vakit namazını kendi dergâhında ezân ve cemâatle edâ ederdi. İşrâk, kuşluk, evvâbin ve teheccüd namazlarına devâm ederdi. Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutardı. Her Cumâ günü namazdan önce Kehf sûresini okurdu. Her sözü, hareketi, ahlâkı ve tavrı Peygam­ber efen- dimize uygundu. Temizliğe çok dikkat eder, gösterişe süse bak mazdı. Mührünün taşı Yemenî, şekli bâdemî, halkası gümüştü. Her an öleceğini düşündüğü için zemzemle yıkanmış kefenini ve diğer buhur ve levâzımı bir sandıkta hazır bulundururdu. Cumâ akşamları odasında buhur yakar- lardı. Abdest ve gusl etmek için beyaz topraktan yapılmış dört ibriği vardı. Yanında devamlı misvak ve tesbih bulundururdu.

Kitapları pekçoktu. Odasında kendi hattı ile yazdığı Kur´ân-ı kerîmi vardı ve yazısı çok güzeldi. Ayrıca, Tefsîr-i Meâlim-üt-Tenzîl, Mesâbih-i Şerîf kitaplarını kendi el yazısıyla yazmıştı. Babasının elyazısıyla yazdığı dört cildlik İhyâ-ı Ulûm ve iki cild Envâr-ı Fıkh-ı Şâfiî kitapları, dedesinin yazdığı dört ciltlik Kâmus-ı Ekber, birer ciltlik Şifâ-i Şerîf ve Şir´at-ül-İslâm kitaplarını yanından ayırmazdı.

Hayâtını insanlara ilim öğretmek, onlara dîn-i İslâmı anlatmakla geçi­ren İsmâil Fakîrullah hazretlerinin son günlerini talebesi ve yerine bırak­tığı halîfesi Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri Mârifetnâme isimli kita­bında şöyle anlatır:

O temiz rûh, beden sarayına girip yeryüzüne indi. Kemâle gelip ol­gunlaştı. Allahü teâlâyı tanıdı. İnsanlar tarafından da tanındı. Ezelî ih­sânlara kavuşup sonsuz feyzlere menba oldu. İki cihânı da gönül ayna­sında görüp, yalnız Rabbine döndü. O´nun emirlerine sarıldı. Böylece bu dünyânın zevk ve safâsına aldanmayıp, hakîkî âlemde huzurlu olmanın yolunu tuttu. Bu dünyânın zulmetinden usanıp bir an önce ebedî âleme kavuşmayı arzuladı. Diğer canlılar gibi nöbetini savmak istiyordu. Zîrâ pâk rûhu beden mezarında mahpus gibi kalmıştı. Yaşı sekseni geçince H.1147 senesinde bir hafta kadar hiç kimse ile görüşmeyip mânevî âle­min sırlarına ulaşıp bu âlemi seyreyledi. İnsanlar onu hastalıktan dolayı böyle kendinden geçmiş sandılar. Ancak Cumâ gecesi yatsıdan sonra o hâlden bu his âlemine döndü. Evlât ve torunlarını yanına çağırıp ilim öğ­renmelerini ve sâlih ameller ile uğraşmalarını vasiyet eyledi. Üzerindeki emânetlerin sâhiplerine verilmesini istiyerek oradakilerle vedâlaştı. Son- ra Yâsîn-i şerîf okumalarını emretti. Yâsîn-i şerîf okunurken odanın içine öyle güzel kokular doldu ki, sanki ûd ve anber yakılmıştı. Çocukları ve torunları üzüntü içindeydiler. Onun için ise o gece bayram ve sürûr gecesi oldu. Yâsîn-i şerîfin “Selâmûn kavlen…” âyet-i kerîmesi okunur­ken “Allah” diyerek cânını Hakka teslim eyledi. Mübârek rûhu gidip, latîf cismi kaldı.

Seyyid Fehim-i Arvâsî (rahmetullahi teâlâ aleyh) Doğu Anadolu´da yetişen büyük velîlerden olup, Silsile-i aliyye adı verilen büyük evliyânın otuz üçüncüsüdür. Osmanlı Devletinin son devirlerinde yaşamıştır. Sey- yiddir. “Hazret-i Şeyh” ve “Allâme” lakapları vardır. “Arvâsî” den­mekle meşhûr olmuştur. Babası, Seyyid Abdülhamîd Arvâsî´dir. Annesi aynı âilenin Doğubâyezid kolundan Seyyid Hacı İbrâhim Efendinin kızı Seyyide Emine Hanımdır. H.1241 senesinde Van´ın Bahçesaray (Müküs) ilçesine bağlı Arvas (Doğanyayla) köyünde doğdu. H.1313 se­nesinde aynı köyde vefât etti. Kabri oradadır ve sevenleri tarafından zi­yâret edilmektedir.

Temiz ve asîl âilesi Anadolu´nun doğu vilâyetlerinin ilim, irfân ve gü­zel ahlâk vasıflarının timsâli (sembolü) idi. Zamanlarının âlimi, fazîlet ör­neği olan dedeleri Kâdirî ve Çeştî yollarına mensûb idiler. Babası, Arva- s´ın tekke, zâviye ve medresesinin sevk ve idâresini yürütürdü. Seyyid Fehim, küçük yaşta babası Seyyid Abdülhamîd Efendiyi kaybetti. Annesi Seyyide Emine Hanım, zâhide, takvâ ve verâ sâhibi sâlihâ bir hanım idi. Pekçok kadın hizmetçileri olduğu halde ilim talebesinin elbise­sini kendisi eliyle yıkar ve yardım ederdi.

Küçük yaştan îtibâren ilim öğrenmeye başlayan Seyyid Fehîm, kısa zamanda Kur´ân-ı kerîmi hatm ve hıfzetti. Sonra dedelerinin kurduğu ve öteden beri ilim yayan büyük âlimler yetiştiren Arvas Medresesi ile Mü- küs´teki Mîr Hasan Velî Medresesinde temel dînî bilgileri ve Arabî âlet ilimlerini okudu. Kısa bir müddet ilim tahsîline ara verdi.

Sonra Cizre´ye gidip Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretlerinin halîfele­rinden Şeyh Hâlid-i Cezerî´nin ders halkasına dâhil oldu. Kısa zamanda emsallerini geçip ilimde ilerledi. Dînî ilimleri ve zamânın fen bilgilerini öğ­rendi.

Kanâat, tevekkül, zühd, muhabbet, rızâ ve teslimiyette çok yüksek bir mürşid-i kâmil olan “Seyyid Tâhâ´yı gördüm, tarîkat ve hakîkatin ne ol­duğunu öğrendim.” buyuran Seyyid Fehim hazretleri, hocasının emrine uyarak Arvas´a döndü. Arvas Medresesini yeniden îmâr ederek talebe­lere ilim öğretti. Ayrıca, Nakşibendiyye yolunun esaslarını anlatarak in­sanların saâdetine çalıştı. İslâmiyetin emir ve yasaklarından kıl kadar ay­rılmaksızın vazîfesine devâm etti. Her zaman âfet kabûl ettiği şöhretten kaçındı. Arvas Medresesinde en az elli talebeye ders verip Madde-i Küb- râ adlı eseri okuturdu. Seyyid Muhammed Emin, Seyyid Abdülhakîm, Halîfe Derviş, Halîfe Ali, Molla Abdülcelîl ve Şeyh Resûl gibi büyükler onun yetiştirdiği âlim ve velîlerdendir. Ondan ilim tahsîl edip, mezun olanlar Van ve havâlisinde Reîsü´l-müderrisîn ünvânıyla anıldılar. Seyyid Fehim hazretlerinin ilim ve mârifetteki üstünlüğü kısa zamanda her tarafa yayıldı.

Seyyid Fehim hazretleri hocası Seyyid Tâhâ hazretlerini, ders tale­besi gibi her yıl, Arvas´dan Nehrî´ye gelerek, ziyâret ederdi. Vefâtından sonra, yerine geçen birâderi Seyyid Muhammed Sâlih hazretlerini de zi­yâret edip, sohbetlerinde bulundu. Zîrâ Seyyid Muhammed Sâlih haz­retleri Seyyid Fehim hazretlerinin sohbette üstâdıydı.

Üstâdının vefâtından sonra daha da tanınan Seyyid Fehim hazretleri, ilim ve fazîlette iyice meşhûr oldu. Mısır, Irak, Suriye ve bu havâlide hal­ledilemeyen meseleler ona getirildi. Çözülemez gibi görülen müşkil me­seleleri hallederdi. Onun sohbetinde bulunmak üzere Arvas´a giden kim­seler dünyâdan habersiz, nefsin ve şeytanın şerrinden emniyette olup, muhabbet deryasına daldılar. Ondan feyz alıp, yüksek derecelere ka­vuştular. Sohbet ve dersleriyle pek çok insanın doğru yola kavuşmasına vesîle oldular. Böylece, Doğu Anadolu halkının Sünnî kalmasını, şiîliğin ve mezheb ayrılığının yöreye girmemesini temin ederek, millî birliğe çok hizmet etti. Doksanüç Harbinde Ruslara karşı Doğu Bâyezîd Cephesine gidip büyük kahramanlıklar ve muvaffakiyetler gösterdiler.

Seyyid Fehim hazretleri hocası Seyyid Tâhâ hazretlerinin vefâtından sonra onun emir ve tavsiyelerine sıkı sıkıya uydu. Senede iki defâ Van´ı teşrif ederek halka İslâmiyetin emir ve yasaklarını anlattı. Onların dün­yâda ve âhirette saâdete, mutluluğa kavuşmaları için çalıştı. Vâz ve sohbetleriyle Van halkının İslâmiyete bağlılığı ve bu husustaki şöhreti arttı. “Dünyâda Van, âhirette îmân.” sözü insanlar arasında yaygın ola­rak söylenmeye başlandı. Seyyid Fehim hazretlerinin Van´a gelişlerinde büyük bir kalabalık ve izdiham olurdu. Zamânın vâlisi, askerî ve mülkî erkânı onu ziyâret ederek, sohbetlerinden istifâde ederler, varsa müşkil meselelerini sorup cevaplarını alırlardı. Maddî ve mânevî bütün emirleri yerine getirilir, herkes ona saygı ve hürmette kusur etmezdi. Böylece ho­cası Seyyid Tâhâ´nın seneler önce buyurduğu; “Van´ın fethi Arvâsî hâ­nedânından, ilim ve irfânı ile tanınmış bir zâtın vâsıtasıyla muvakkaten (geçici olarak) mümkündür.” sözünün hükmü kerâmet olarak ortaya çık­mıştı.

Seyyid Fehim hazretleri Van´a geldiği zaman umûmiyetle mahkeme başkâtibi Ahmed Beyin evinde misâfir olurdu. Bir gece Ahmed Beyin evinden çıkıp (Hacı Bekir kışlası diye hizmet gören bir askerî kışla yaptı­ran) Hacı Bekir isminde Van´ın ileri gelenlerinden birinin evine misâfir oldu. Birkaç gün Hacı Bekir´in evinde kaldı. Hacı Bekir, Allahü teâlânın emriyle kızı Gülizâr Hanımı, Seyyid Fehim hazretlerine nikahladı. Bir sohbet sırasında Seyyid Fehim hazretlerine dedi ki: “Şeyhim size burada bir ev yaptırmam lâzım oldu.” Seyyid Fehim hazretleri; “Ey Hacı Bekir! Bir şeyi noksan söylediniz. Yanında bir de câmi yaptırın.” buyurdu. Hacı Bekir Ağa bu söz üzerine yaptırdığı evin yanına Şâbâniye Câmiini yap­tırdı. Sonraları Seyyid Fehim hazretleri, Van´a teşriflerinde kayınpederi­nin yaptırdığı bu evde kalırdı. İnsanlara İslâmiyetin emir ve yasaklarını Şâbâniye Câmiinde anlattı. Her sene iki üç ay Van´da kaldığı müddet içinde pekçok kimsenin hidâyete kavuşmasına vesîle oldu. Sonra bu câminin yanına bir de medrese yaptırıldı. Seyyid Fehim hazretlerinin ders verdiği ve vâz ettiği Şâbâniye Külliyesi, Arvas´a benzeyen ilim ve irfân yuvası bir makamdı. Bu medresede çok âlim ve velî yetişmişti. Sofu Baba orada yetişen zâtlardandı. Sonraki devirlerde de ilim ve irfân kay­nağı olmaya devâm eden bu medreseden, Seyyid Abdülhakîm hazretle­rinin oğlu Ahmed Mekkî Efendi ve kardeşi oğlu Cemâl Efendiler de ye­tişti. Bu mekanlar şimdi harâbe halde bulunmaktadır.

İlim, fazîlet ve güzel ahlâkta zamânının bir tânesi olan Seyyid Fehim hazretleri, İslâmiyetin emirlerine ve sevgili Peygamberimizin sünnet-i seniyyesine titizlikle uyardı. Onu sevenler namazlarını mutlaka câmide cemâatle kılarlardı. Onun en büyük kerâmeti, İslâmiyetin emir ve yasak­larına tam uyması, kendisinden sonra vazîfesini devâm ettirecek olan Seyid Abdülhakîm gibi âlim ve velî bir zâtı yetiştirmesiydi.

Evliyânın büyüklerinden Ferîdüddîn-i Attâr (rahmetullahi teâlâ a- leyh) H.627 de Cengiz´in istilâsında bir Moğol askerinin eline esir düştü. Çok para vererek kurtarılmak istendi. Ancak, kurtulamayıp, Cengiz as­keri tarafından şehîd edildi. Şehîd edildiğinde 114 yaşındaydı.

Ferîdüddîn-i Attâr, küçüklüğünde Şadbah kasabasında bir yandan babasının yanında attârlık mesleğini öğreniyor, bir yandan da Kutbüddîn Haydar isimli büyük bir zâtın sohbetlerine devâm ediyordu. Babasının vefâtı üzerine onun yerine geçip, attârlık mesleğini bir süre devâm ettirdi. Attârlıkla uğraşırken, bir taraftan da kıymetli dînî kitapları, velîlerin ha­yatlarını ve menkıbelerini okuyordu.

Bir gün bir derviş dükkânının önüne gelip, kapıdan içeriye bakmaya başladı. Gözleri dolarak bir âh çekti. Ferîdüddîn Attâr ona; “Neden öyle abdal abdal bakınıp duruyorsun Yürü git işine senin için hayırlısı bu­dur.” dedi.

Derviş; “Ben yükü hafif bir adamım. Dünyâda bu hırkadan başka bir şeyim yok. Böyle olunca, bu dünyâ pazarından çabuk ve kolaylıkla geçip giderim. Fakat sen bu ağır yükleri derleyip topla kendi başının çâresine bak!” deyince, Ferîdüddîn-i Attâr; “Sen bu dünyâdan nasıl geçip gider­sin ” dedi. O zât da; “Bu hırkayı sırtımdan çıkarır, başımın altına yastık yapar, canımı Hakk´a teslim ederim.” dedi ve hırkasını başının altına ko­yarak; “Allah.” deyip rûhunu teslim etti.

Bu durum karşısında Evliyâya olan bağlılığı, dînini öğrenme istek ve arzusu dayanılmaz hâle gelince, attârlığı terk etti. Dükkanında bulunan eşyâyı Allah yolunda sadaka olarak dağıttı. Rükneddîn-i Ekaf isminde büyük bir zâtın dergâhına giderek, talebelerinden oldu.

Hindistan´da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden Ferîdüddîn Genc-i Şeker (rahmetullahi teâlâ aleyh) kendisini ilim ve tasavvufa ve­rip, evliyâlık yolunda ilerlemek için çok gayret gösterdi. İslâmın mârifet bilgilerini Hindlilere öğreten, feyzlerini bu kıta müslümanlarına sunarak, onlara çok büyük hizmet eden Hâce Muînüddîn-i Çeştî hazretlerinin ha­lîfesi Kutbüddîn-i Bahtiyâr´ın bereketli feyzleri ile yetişmişti. Ferîdüddîn Genc-i Şeker´in Mültan´daki tahsîli sırasında, Kutbüddîn-i Bahtiyâr Mülta- n´a geldi. Namaz kılmak için Ferîdüddîn Genc-i Şeker´in bulunduğu câ- miye girdi. O sırada Ferîdüddîn Genc-i Şeker kitap okuyordu. Kutbüddî-ni Bahtiyâr onu görür görmez, hâlinden ve kalp gözüyle fark ettiği fevka- lâde üstün özelliklerinden hayli etkilendi ve kendini alamaya­rak; “Ey genç ne okuyorsun ” diye sordu. O da; “Nâfi okuyorum” dedi. Kutbüddî- n-i Bahtiyâr; “İnşâallah bu kitap, senin için nâfi, faydalı olur.” buyurdu. Bu sözdeki tatlılık ve yapılan duâ çok hoşuna gitti. Görünüşün­deki heybet, onun büyük bir zât olduğunu gösteriyordu. Ferîdüddîn, o zâtın ellerini öpüp, talebeliğe kabûlünü istirhâm etti. O da kabûl etti.

Bundan sonra ona çok bağlanıp, yanından hiç ayrılmadı. Her şeyden el çekip, büyük bir muhabbetle ona tâbi oldu. Kutbüddîn hazretleri ise ona, dînî ilimleri okumasını, araştırmasını, tahkîk etmesini işâret buyu­rup, aynı zamanda tasavvuf ile de meşgûl olmasını teşvîk etti. Böylece, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yükselmesini, iki kanatlı olmasını sağlamak is­tedi. Ferîdüddîn, hocasının nasîhatlerini can kulağıyla dinleyip tatbik etti. Nefsinin tezkiyesi ile uğraştı. Bu uğurda çok gayret gösterdi. Her zorluk ve şiddete katlandı. Hocası Mültan´da kaldığı müddetçe, derslerini hiç kaçırmadı. Kutbüddîn-i Bahtiyâr tekrar Delhi´ye döneceği sırada, Ferî- düddîn Genc-i Şeker de gitmek istedi. Hocası ona, tahsîlini tamamla­masını ve bunun için çeşitli memleketlere seyahat etmesini söyledi. Bu­nun üzerine Genc-i Şeker; Gazne, Bağdât, Sevastan, Bedahşan, Kudüs, Mekke ve Medîne´ye ilim öğrenmek için seyâhatler yaptı.

Uzun seyahatler sırasında Buhârâ´ya da uğradı ve zamanın büyük velîlerinden Seyfüddîn Bâherzî ile karşılaştı. Bâherzî onu dergâhına dâ­vet etti ve yanına oturttu. Yüzüne defâlarca bakarak; “Bu genç zamânın büyük bir velîsi olacak.” dedi. Daha sonra sırtındaki siyah hırkayı ona ve­rip, giymesini isteyince o da giyerek günlerce yanında kaldı. Hergün bin­den fazla insan, Seyfüddîn Bâherzî´nin yiyeceğini paylaşırlardı. Bir gün bir kişi Seyfüddîn Bâherzî´nin huzûruna geldi ve; “Zenginim ama, son birkaç senedir ticârette zarara uğruyorum. Ayrıca sağlığım da bozuk.” dedi. Seyfüddîn Bâherzî de; “Bir müslüman, malının zekâtını dürüstçe vermez, hasislik ederse, zarara uğrar. Hastalığa gelince, bu insanın îmânının kuvvetlendiğinin işâretidir.” buyurdu.

Ferîdüddîn Genc-i Şeker hazretleri´nin sohbetlerine doyum olmazdı. Konuşmaları ve dersleri, sâdece talebelerini değil, kendine düşman olan- ları bile cezbederdi. Allahü teâlânın kendisine verdiği yüksek ma­kâma rağmen hiç kibirlenmez, köylü, sultan, dilenci, kim olursa olsun, herkesi aynı şekilde, nezâket ve güler yüzle karşılardı. Onu dinlemek şe­refine kavuşanlar, tatlı sohbetinden hiç bıkmaz ve sıkılmazdı. Lakabı gibi tam bir şeker hazînesi idi.

Ferîdüddîn Genc-i Şeker, Allahü teâlâdan başka kimseden kork­mazdı. Kalbi çok yumuşak olup, Allah korkusu ile doluydu. Allahü teâlâ- nın korkusu, hayâtına hâkimdi. İlâhî gerçeklerden bahs edilince ço­cuk gibi ağlamaya başlar ve Allah korkusundan saatlerce baygın kalırdı.

Genc-i Şeker, Peygamber efendimizin tam âşığı idi. Mübârek sözle­rinden ve hayâtından bahsedildiği zaman, ekseriya ağlamaya başlardı. Peygamber efendimizin sünnet-i seniyyesine sıkı sıkıya sarılır ve bütün müslümanlara da Resûl-i ekremin sünnetine uymalarını nasîhat ederdi. Peygamber efendimizin vefâtından bahsedilen bir mecliste, Ferîdüddîn Genc-i Şeker derin bir nefes alarak; “Allahü teâlâ, bütün kâinâtı O´nun için yarattığı Sevgili Peygamberini bu dünyâda tutmadığı hâlde, benim ve sizin değeriniz nedir, neyimize güvenip de kendimizle övünürüz Ha­yattayken, kendimizi bizden öncekilerle karşılaştırmalı, gözlerimizden dünyâ hayâtının yalancı maskesini sıyırmalı, kendimizi her an ölüme ha­zır tutmalıyız. Öyle ki, kıyâmet gününde yüzümüz kara çıkmasın.” bu­yurdu.

Ferîdüddîn Genc-i Şeker canlı bir tevâzu timsâliydi. Kendisinden; fa­kîr, âciz, diye bahsederdi. Bu ifâdeleri sâdece konuşmaya mahsus ol­mayıp, bütün yazışmalarında da kullanırdı. Genc-i Şeker´in talebeleri arasında güçlü sultanlar, tanınmış hâkimler ve zenginler de vardı. Bun­lar, devamlı ziyâretine gelirdi. Hepsine karşı en ufak bir büyüklük veya küçüklük hissi vermeden muâmele ederdi. Genc-i Şeker çok misâfirper­verdi. Dergâhına bir gün bir sûfî geldi. Evde mısırdan başka yiyecek yoktu. Misâfiri çok sevdiğinden, Genc-i Şeker mısırları öğütüp un yaptı ve ekmek pişirdi. Sonra misâfirine ikrâm etti. O sûfî çok memnun olarak: “Saâdetine ve zenginliğine duâcıyım. Hayâtımın en değerli hazînesi ola­rak sakladığım mânevî zenginliğimi sana verdim.” dedi.

Ferîdüddîn Genc-i Şeker, yerde yatardı. Kıyâfeti çok sâde ve yama­lıydı. Bir defâsında gömleği yamanamayacak hâle geldiğinden, talebeleri ona yeni bir gömlek getirdiler. Bunu giyince; “Bu yeni gömlekte eskisinin rahatlığı ve zevki yok.” dedi. Ferîdüddîn Genc-i Şeker, kendisine verilen hediyelerin hepsini fakirlere dağıtırdı.

Anadolu velîlerinin meşhurlarından Feyzullah Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) çocukluğunu ve tahsil hayâtını kendisi şöyle anlatmıştır:

“Çocukluk zamânında yaşım îcâbı olarak; oyun, eğlence gülüp oy­namak ve neşelenmek gibi şeylere aslâ rağbet etmezdim. Mektebe başlamadan önce; (Rabbi yessir: Rabbim kolaylaştır) ile (Rabbi zidnî il­men ve fehmen: Yâ Rabbî ilmimi ve anlayışımı artır) mübârek sözlerini çok söylerdim. Yine bir vâizden namazı özürsüz terk etmenin çok büyük günâh olduğunu işittikten sonra onun tesiri ile namazlarımı ve oruçlarımı hiç terk etmedim. Ayrıca nâfile namazlar yanında gece teheccüd namazı da kılardım.

Yedi yaşımda ve H.1227 târihinde mektebe başladım. Bir sene zar­fında Kur´ân-ı kerîmi hatmettim ve ikişer defâ tecvid ve ilmihâl ve Birgivî kitaplarını okuyup yazdım. On sekiz yaşıma kadar sarf, nahiv, Farsça ve fıkh-ı şerîften çok kitap okudum. Bundan sonra her hâlim Allah korkusu, düşüncem dâimâ namaz, oruç, ibâdet ve tâat, Resûlullah sallallahü aley- hi ve sellem efendimizin sünnet-i seniyyesine uymaktı. İçimizde Allahü teâlânın sevgisi ve hakîkat yolunun sevdâsı parıldamakta olup, her za- man âlimlerin tasavvuf ehli zâtların meclislerine ve sohbetlerine devâmla vakitlerimi geçirirdim.

Doğum yerim, Silistre eyâletine bağlı Hezârgrad kasabasına üç saat mesâfede bulunan Sazlı köyüdür. H.1224 târihinde o havâliyi Rusya´nın istilâsı, halkını esirlik pençesine düşürmüş. Babam, Kulzâde diye bilinen tanınmış bir âileden Ali bin Hasan´dır. Babam bütün âile efrâdı ve akra­bâsıyla Vidin´e hicret edip, orada üç sene kaldı. Ruslarla sulh yapılma­sından sonra Vidin vâlisi Molla İdris Paşa isyân etti. Vidin´den ayrılmayıp yerine tâyin edilen Ali Paşayı şehre sokmadı. Şehrin kale kapılarını ka­pattı. Bunun üzerine Ali Paşa ile aralarında çarpışma çıktı. Şehir topa tutuldu. Bu yüzden uzun müddet yer altında sığınakta yaşadık. Sonunda İdris Paşa devlet kuvveti karşısında dayanamayıp bir gece firar etti. Şeh­rin kapıları açılıp yeni vâli şehre geldi. Üç ay sonra şehirde büyük bir veba salgını oldu. Sonra Silistre´ye döndük. İki buçuk sene kadar kal­dıktan sonra, H.1232 senesinde tekrar Vidin´e göçüp yerleştik. Babam ve iki birâderimle kale neferliğine kaydolduk. Gündüz mektebe gidiyor­dum. O sırada Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye ordusunun kurulması sebebiyle askerî eğitimlere katıldım.”

Evliyânın büyüklerinden ve İslâm âlimlerinin en meşhûrlarından İmâm-ı Gazâlî (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.450 de İran´ın Tûs şehrinde doğdu. H.505 de Tûs´ta vefât etti. Gazâlî hazretlerinin babası fakir ve sâ- lih bir zâttı. Âlimlerin sohbetlerinden hiç ayrılmazdı. Elinden geldiği ka- dar, onlara yardım ve iyilik eder, hizmetlerinde bulunurdu. Âlimlerin nasî- hatını dinleyince ağlar ve Allahü teâlâdan kendisine âlim bir evlât verme- sini yalvararak isterdi. Allahü teâlâ onun duâsını kabûl edip, Muhammed ve Ahmed isminde iki oğul ihsân etti. Yün eğirip Tûs şehrin­deki dükka- nında satan bu sâlih zât, vefâtının yaklaştığını anlayınca, oğlu Muham- med Gazâlî´yi ve diğer oğlu Ahmed Gazâlî´yi hayır sâhibi ve za­mânın sâlihlerinden bir arkadaşına bıraktı. Bir mikdâr mal vererek vasi­yet etti ve ona dedi ki: “Ben kendim, âlim olamadım. Bu yolla kemâle gelemedim. Maksadım, benim kaçırdığım kemâl mertebelerinin, bu oğullarımda hâsıl olması için yardımcı olmanızdır. Bıraktığım bütün para ve erzâkı, onların tahsîline sarf edersin!”

Arkadaşı vasiyeti aynen yerine getirdi. Babalarının bıraktığı para ve mal bitinceye kadar, yetişip olgunlaşmaları için çalıştı. Sonra onlara; “Babanızın, sizin için bıraktığı parayı tahsil ve terbiyenize harcadım. Ben fakirim, param yoktur. Size yardım edemeyeceğim. Sizin için en iyi çâ­reyi diğer ilim talebeleri gibi medreseye devâm etmenizde görüyorum.” dedi. Bunun üzerine iki kardeş doğru söze uyup, medreseye gittiler.

“Hüccet-ül-İslâm” adıyla meşhûr olan İmâm-ı Gazâlî, üç yüz binden fazla hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezbere biliyordu. İslâmın yirmi temel ilmi ile, bunların yardımcıları olan müsbet ilimlerde de söz sâhibiydi. Ta­savvuf ilminde de yüksek derece sâhibi olup güzel ahlâk ve hâl sâhibi velîydi. Hadîs ve Usûl-i hadîs ilimlerinde ilim deryâsı olan bu büyük âli­min kitaplarında mevdû hadîs var diyerek, İmâm-ı Gazâlî´de eksiklik ara- mak, ilmin hakîkatını, İslâm âliminin derecesini bilmemektir. Zamâ­nında yaşayan ve sonra gelen âlimler, onun kitaplarını senet kabûl et­mişler ve netice olarak İmâm-ı Gazâlî´nin kitaplarını ancak mezhepleri kabûl etme- yenlerin dinde reform yapmak için uğraşanların beğenmedik­lerini bildir- mişlerdir.

İmâm-ı Gazâlî hazretleri asrının müceddididir. Vazifesi; din bilgilerin­den unutulmuş olanlarını meydana çıkarmak, açıklamak ve herkese öğ­retmektir.

Hocası İmâm-ül-Harameyn el-Cüveynî şöyle der: “Gazâlî, ilimde bü­yük bir denizdir.” Talebesi, Muhammed bin Yahyâ da; “İmâm-ı Gazâlî, ikinci İmâm-ı Şâfiî´dir.” demiştir.

Es´ad Mîhenî de şöyle der “Gazâlî´nin ilmi ve üstünlüğü, kolay kolay anlaşılmaz. Bunu ancak, onun derecesinde olanlar veya onun aklının kemâline yaklaşabilenler anlar.”

Ebû Zeyd Endülüsî yine şöyle anlatmıştır: Bir defâsında rüyâmda gördüm ki, İmâm-ı Gazâlî, bir hınzırın (domuzun) boynuna zincir takmış çekip götürüyordu.

“Bunu neden böyle gezdiriyorsun ” dedim.

“Bu öyle betbaht bir kimsedir ki, zulmete dalmıştır. Bize dil uzatanla­rın hâli ve cezâsı budur.” buyurdu.

Anadolu velîlerinden Geredeli Abdullah Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) tasavvufta yüksek derecelere ulaşmış idi. Bu derecede iken ho­cası Hacı Halil Efendi vefât edince, istiğrâk hâlinde kendinden geçmiş bir vaziyette kaldı. Daha sonra Bolu´ya gidip, Hacı Mustafa Sâfî Efendiye hâlini anlatıp, onun talebesi oldu. Onu talebeliğe kabûl edip, tasavvufta erbeîn denilen ve kırk gün bir yerde kalmak olan çile yaptırmak için onu bir odaya koydu. Abdullah Efendi erbeîne girince, önceki halleri tamâ­men kayboldu. Tasavvufa yeni başlamış talebe gibi oldu. Bu hâline şa­şıp, üzülerek gece gündüz ağlamaya başladı. Böylece otuz beş gün geçti. Bu çileye girmesi sebebiyle hallerini kaybettiği kanâatine vararak çıkıp kaçmak istedi. Dergâhtaki talebelerden bâzıları farkına varıp onu bu kararından vazgeçirmek için; “Erbeîni tamamla ondan sonra gidersin” diyerek kalmaya râzı ettiler. Otuz dokuzuncu günü tasavvuf yolunda yeni ilerlemeye başlayan bir talebede hâsıl olan haller gibi önce tecellî-i ef´al, sonra tecellî-i sıfât ve daha sonra da tecellî-i hâl zuhur edip, parlamaya başladı. Hemen Sâfî Efendinin huzûruna koşup, hâlini ve hâsıl olan du­rumu anlattı. Bunun üzerine Sâfî Efendi; “Oğlum biz adamı hem soyar, hem de giydiririz.” dedi. Önceki hâlinde kalsaydın, rehberlik etmekte zah-

met çekerdin, dervişlere vâkıf olamazdın. Şimdi elhamdülillah tertib üze- re zuhûr etti.” diyerek onu tesellî etti. Sonra birkaç halvet daha yap­tırdı. Tasavvufta yetiştirip kemâle erdirdikten sonra, ona hilâfet verdi. İn­sanlara rehberlik etmesi için vazîfelendirdi.

Abdullah Efendi, hâlini o derece gizler ve tevâzu ile hareket ederdi. Görenler sanki sıradan biri, tasavvuftan hiç yol kat etmemiştir zanne­derdi. Kendi bu hususta hiç bir şey söylemezdi. Halbuki keşf ve kerâmet sâhibi olup, çok talebe yetiştirdi. Dünyâya ve dünyâ malına karşı hiçbir meyli yoktu. Fakat talebelerinin hallerini görüp, anlamak ve onları yetiş­tirmek için onlarla yakından alâkadâr olurdu. Abdullah adında bir çocuk, daha küçük yaşta Mustafa Sâfî Efendiye talebe olmuştu. Onun vefâtın­dan sonra da Abdullah Efendiye talebe oldu ve on sekiz yaşında tasav­vufta hallere kavuştu. Keşfi açıldı. Hangi kabrin yanına varsa, o kabirde yatanın hâlini görürdü. Hattâ çok defâ vefât eden evliyâ ile görüşüp ko­nuşurdu. Bir müşkülü veya soracağı bir husus olursa, ya Peygamber efendimizi görüp O´ndan sorar, yâhut da Sâfî Efendiyi görüp müşkülünü hallederdi. Hattâ Peygamber efendimiz ona, hocası Sâfî Efendinin çok büyük bir velî olduğunu beyân buyurmuşlardır.

Evliyanın büyüklerinden Hâce Hasan Attâr (rahmetullahi teâlâ a- leyh) Silsile-i aliyye büyüklerinden Alâeddîn-i Attâr hazretlerinin oğlu­dur. Anne tarafından dedesi, Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî hazret- leridir.

Dedesi Şâh-ı Nakşibend hazretleri küçük Hasan´ı çok severdi. Ona husûsî bir sevgisi vardı. Bir gün Hasan Attâr, mezarlık yanında diğer ço­cuklarla birlikte oynarken, dedesi Behâeddîn-i Buhârî oradan geçiyordu. Hasan Attâr bir buzağıya binmiş, diğer çocuklar da onun etrâfında ko­şup, böylece eğlenmekteydiler. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri durup kü­çük Hasan´a teveccüh etti ve; “Yakın bir zamanda, bu çocuk bir bineğe biner, şevketli hükümdarlar, atının üzengisini tutarak yanında yaya yü­rür.” buyurdu.

Aradan zaman geçti. Hace Hasan Attâr, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yükselerek, âlimlerin ve evliyânın büyüklerinden oldu. Herkes tarafından sevilir, hürmet edilirdi.

Bir zaman Bağ-ı zâgân taraflarına gitmişti. Orada Mirzâ Şâhruh´u zi­yâret etti. Mirzâ, Hâce hazretlerine olan muhabbet ve bağlılığının çok­luğu sebebiyle kendisine çok ikrâmlarda bulundu ve bir at hediye etti. Koluna bizzat kendisi girip, ata bineceği yere kadar getirdi. Ata bindirdi. Sonra üzengisinden tutarak biraz yürüdü ve uğurladı.

Bu halde giderken, Hâce Hasan Attâr durup, Buhârâ taraflarına dö­nerek dedesinin rûhâniyetine duâ etti ve Allahü teâlâya şükretti. Sonra Sultana, dedesi Hâce Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin se­nelerce önce söylediği sözü anlattı. Onun kerâmetinin gerçekleştiğini bil­dirdi. Bu hâli işiten Sultan ve yanındakilerin Muhammed Behâeddîn-i Buhârî, Hâce Hasan Attâr ve diğer evliyâya olan muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.

Hâce Hasan Attâr hazretleri, zamânındaki evliyânın en büyüklerin­dendi. Her kim ihlâs ile Allahü teâlânın rızâsı için ona talebe olmak niye­tiyle gelse, müsâfeha ettiği anda tesirini görürdü. Talebe o anda kendin­den geçer, aşka ve dünyâdan soğuma hâline kavuşurdu.

Güzel ahlâkın bütün kemâlâtını kendisinde toplamış olan Hâce Ha­san Attâr, herkese hüsn-i muâmelede bulunur, hiç kimseyi gücendir­mezdi. Talebelerinin mânevî terbiye ve yetişmeleri yükünü aldığı gibi, onların maddî ihtiyaçlarını da kendisi karşılardı. Başkalarının, hele talebe ve sevdiklerinin sıkıntıda olmaları, ona daha çok sıkıntı verirdi. Bu se­beple talebelerinden birisi rahatsızlanıp hasta olduğunda, onun sıhhate kavuşması, ondaki hastalığın kendisine geçmesi için duâ eder ve sıkın­tıyı çekmeye râzı olurdu.

Bir defâsında, hacca giderken Şîrâz´a uğramıştı. Şîrâz´ın ileri gelen­lerinden bir zât da Hâce Hasan´ın talebelerindendi ve o günlerde çok ağır hastaydı. Hazret-i Hâce bu talebesini ziyâret etti. Onun, hastalığın tesiri ve elemi ile hâlsiz olduğunu görüp, çok üzüldü. Allahü teâlâya duâ edip, bu hastalığın talebesinden alınıp kendisine verilmesini istedi. O ânda, hastada iyileşme ve sıhhat alâmetleri görülmeye başladı, sonra büsbütün iyileşti. Diğer taraftan Hâce Hasan hazretleri hastalanıp ya­taklara düştü. Yola devâm edemeyip, Şîrâz´da kaldı. Bu hastalıktan sonra vefât etti. Daha sonra Buhârâ´nın Cağanyân nâhiyesine nakledile­rek, mübârek babası Alâeddîn-i Attâr´ın yanına defnolundu.

Evliyânın büyüklerinden Hâce Mevdûd Çeştî (rahmetullahi teâlâ aleyh) pederi vefât ettiğinde yirmi dört yaşındaydı. Pederinin yerine ge­çerek, talebe yetiştirmeye başladı. Babasının talebeleri, onu hoca kabûl ettiler. Hâce Mevdûd´un babasının vefât haberi, Şeyh-ül-İslâm Ahmed-i Nâmıkî Câmî´ye ulaşınca, Ahmed-i Nâmıkî: “Hâce Mevdûd, büyüklerin yetiştiği bir âiledendir ve daha çok gençtir. Bunun için, onun yanına gidip onun yetişmesini, terbiyesini tamamlıyayım. Onun vilâyetinde bir payım bulunsun. Eğer böyle yapmazsam, onun mübârek âilesine karşı vazifemi yapmamış ve onlara ihânet etmiş olurum.” buyurdu.

Ahmed-i Nâmıkî Câmî, yanında talebelerinden kalabalık bir grup ile Câm´dan Çeşt´e doğru yola çıktı. Herat´a vardığında bâzı münâfıklar, Hâce Mevdûd´a gittiler ve “Şeyh-ül-İslâm Ahmed-i Nâmıkî Câmî babanı­zın vefâtını işitmiş. Sizin için ise, o daha çok gençtir, gidip onun vilâye­tine müdâhale edeyim demektedir.” dediler. Münâfıkların bu sözleri üze­rine, Hâce Mevdûd bir müddet murâkabe etti. Sonra başını kaldırarak onlara: “Sizin söylediklerinizin hepsi yanlıştır ve işitilmemiş şeylerdir. Ahmed-i Nâmıkî Câmî, muhabbet ve ihlâsla bizi kuvvetlendirmeye geli­yor.” buyurdu. Bu sırada Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretlerinin yakına gel­diğini haber verdiler. Bunun üzerine Hâce Mevdûd Çeştî onu karşıla­maya çıktı. Orada bulunan ard niyetli münâfıklar:

“Şâyet Şeyh onu ister istemez karşılayacak ise, çok kalabalık bir grup ile karşılamamalıdır.” dediler. Hâce Mevdûd, bu sözlere hiç îtibâr etmedi. Dört bin talebesi ile yola çıktı. Yolda Herat´a kadar kiminle kar­şılaştı ise, hepsi ona talebe oldu. O kadar kalabalık görülmemişti.

Her iki büyük âlim Tunük Nehrinin kenarında durdular. Ahmed-i Nâmıkî Câmî bir arslan üzerinde duruyordu. Hâce Mevdûd Çeştî ise, nehir kenarındaki duvarın üstündeydi. Hâce Mevdûd; “Siz uzak yerden geldiniz. Bizim, sizin yanınıza gelmemiz uygundur.” dedi. Besmele çeke­rek havada uçtu ve Ahmed-i Nâmıkî Câmî´nin yanına geldi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî dostlarına, “Hâce Mevdûd hakkında korktuğumuza uğra­madık. Hâce Mevdûd, veliyyi kâmillerdendir. Onu görmekle şereflendik.” dedi. Sonra Hâce Mevdûd ile berâber oturdular ve uzun uzun konuştular. Hâce Mevdûd ona, “Garibhânemizi şereflendirirseniz bizi memnun eder­siniz.” dedi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî; “Bizim maksadımız sizinle görüşmek idi. Bu da elhamdülillah en güzel şekilde hâsıl oldu.” dedi.

Hâce Mevdûd ile Ahmed-i Nâmıkî Câmî bir müddet daha sohbet et­tikten sonra, Hâce Mevdûd´un talebelerinden Ali Hakîm isimli bir zâtın evine gittiler. Orada üç gün sohbet ve Allahü teâlâyı zikr ettiler.

Bir gün bu iki zât, Allahü teâlâyı zikr ederek kendilerinden geçmiş bir hâldeyken, ellerinde hançer bulunan iki münâfık içeri girdi. Maksadları her ikisini öldürmekti. O sırada Hâce Mevdûd´un nazarları onlara isâbet etti. Onlar derhal düşüp bayıldılar. Bir müddet sonra ayılınca, Ahmed-i Nâmıkî Câmî: “Yâ Hâce Mevdûd! Bu ne hâldir Bunlar kimlerdir ” diye sorunca, Hâce Mevdûd olanları ona anlattı. Bunun üzerine Ahmed-i Nâ- mıkî Câmî; “Ben onları affettim. Fakat kurtulmaları için senin de af­fetmen lâzımdır.” buyurdu. Bunun üzerine Hâce Mevdûd; “Ben de affet­tim.” dedi. Bu sözden sonra adamların titremeleri geçti ve tövbe edip sâlih talebelerden oldular.

Ahmed-i Nâmıkî Câmî, Hâce Mevdûd´a ilim tahsilini kuvvetle tavsiye ettikten sonra: “İlimsiz evliyâlık bir hiçtir. Her ne kadar mârifet ilimlerini kemâl derecesinde biliyorsan da, zâhir ve bâtının bir olması için, ilm-i zâhirde de kemâl derecesinde olman lâzımdır.” dedi.

Hâce Mevdûd bu nasîhata göre hareket etti. Sonra Mevdûd Çeştî oradan ayrılıp Çeşt´teki evine dönerken, yolun kenarından bir şahsın, “Yâ Mevdûd! Yâ Mevdûd!” diye bağırdığını duydu. O şahsın yanına gide­rek hâlini ve neden böyle seslendiğini sordu. O kişi de uzun zamandan beri gözlerim görmüyor. İyileşmem için Allahü teâlâya duâ ediyorum. Hafiften bir ses duydum. “Mevdûd Çeştî bizim sevgili kulumuzdur. Onu vesîle ederek duâ etmen gerekir. Onun buraya gelmesiyle gözlerin açı­lacaktır.” diye bir nidâ geldi, dedi. Onun bu sözlerinden sonra Mevdûd Çeştî, elini o kişinin gözlerine sürdü. O kişinin gözleri derhal açıldı. Aynı sene zâhirî ilimlere devâm etmek için Belh´e gitti.

Hâce Mevdûd, Belh´e geldiğinde, herkes onu karşılamaya çıktı. Ona hürmette ve tâzimde çok ileri gittiler. Sohbetleri ile bereketlendiler. İşleri güçleri hased olan bâzı kimseler, kıskanıp onu imtihan etmek, zâhirî ve bâtınî ilimlerdeki derecesini anlamak istediler. Aralarından dört yüz kişi topladılar. Bir Cumâ günü Belh Câmiinde namazdan sonra, Mevdûd Çeştî´ye bu dört yüz kişiden her biri, zâhir ilimlerin en zor meselelerinden çeşitli sorular sordular. Hâce Mevdûd herbirine öyle cevaplar verdi ki, hiçbirinin konuşacak hâli kalmadı. Bunun üzerine onlar, “Siz bu kadar ilim sâhibi olduğunuz hâlde kasîde dinliyorsunuz ” diye sordular. O da, “Bizim hocalarımız, zâhirî ve bâtınî ilimlerin hepsini kendilerinde topla­mışlardı. Onlar dîne muhâlif hiçbir şey yapmadılar ve yapmazlar. Kasî­deyi onlar da dinlediler. Sonra Evliyânın büyüklerinden İbrâhim bin Edhem de kasîde dinler ve böyle yapanlara da mâni olmazdı. İbrâhim bin Edhem, müctehid, mürşid-i kâmildi. Aynı zamanda sizin imâmınızdır. Size ne oluyor ki, kasîde dinlemeye karşı çıkıyorsunuz ” buyurdu.

Bunun üzerine oradaki âlimler, “İbrâhim bin Edhem, aynı zamanda havada uçardı. Eğer siz de havada uçarsanız, ona tâbi olduğuna, uydu­ğuna inanacağız.” dediler. Daha sözlerini bitirmeden, Hâce Mevdûd du­varın üzerine sıçrayarak uçmaya başladı ve gözden kayboldu. Bir müd­det sonra geri geldi. Orada bulunanlar; “Bu yaptığını Cûkî denilen Hind Brehmenleri de yapıyor. Senin bu yaptığının Rahmânî mi, şeytânî mi ol­duğunu nasıl anlarız ” diye sordular. Sonra; “Eğer şu mescidin kenarın­daki taş senin isteğinle gelir, sana şâhidlik ederse kabûl ederiz.” dediler. Bunun üzerine Hâce Mevdûd, Allahü teâlâya duâ ederek taşa işâret etti. Taş yuvarlana yuvarlana yaklaştı ve taştan şöyle bir ses işitildi: “Ey müslümanlar! Hâce Mevdûd, vilâyet ve kerâmet sâhibidir. Onun fiilleri dîne uygundur. Onun hâllerinin hepsi Rahmânî´dir.” Bu taş, üç defâ aynı sözleri tekrâr edince, orada bulunanların hepsi Hâce Mevdûd Çeştî´nin büyüklüğünü anladılar ve tövbe ettiler.

Hâce Mevdûd, Belh´den talebeleriyle Buhârâ´ya doğru yola çıktı. Bir nehir kenarına geldiler. Bu nehirde bir kayık çalışıyor, yolcuları ücretle karşıya geçiriyordu. Hâce Mevdûd ve talebelerinin yanında hiç para yoktu. Kayık sâhibi onlara, “Para almadan sizi karşıya geçirmem.” dedi. Bunun üzerine kayık ile geçilmeyeceğini anlayan Hâce Mevdûd, Bes­mele çekerek nehre yürüdü ve talebelerinin de kendisini tâkib etmelerini istedi. Onlar da Hâce Mevdûd´un peşini tâkib ettiler. Göz açıp kapayın­caya kadar selâmetle karşı kıyıya geçtiler. Bunu gören kayık sâhibi piş­man olup, özür diledi ve talebelerinden oldu.

Büyük velîlerden Hâce Muhammed bin Ebû Ahmed el-Çeştî (rah- metullahi teâlâ aleyh) tasavvufta icâzeti, diplomayı babasından al­mıştır. Annesi, Hâce Muhammed´e hâmileyken, karnından “Lâ ilâhe il­lallah” zikrini işitirdi. Babası bunu öğrenince, ona: “Sana müjdeler olsun; sâlih bir çocuk dünyâya getireceksin.” dedi. Bir gün otururken babası, ana rahminde olan bu oğluna, “Esselâmüaleyke yâ velîyullah.” diye hitâb ettiği zaman, Allahü teâlânın kudreti ile “Ve aleykesselâm ey babam!” sesini duydu. Dünyâya geldiği gece, babası rüyâsında Peygamber efen­dimizi gördü ve kendisine: “Ey Ebû Ahmed, oğluna benim ismimi koy.” buyurdu. Bunun üzerine babası adını Muhammed koydu.

Hâce Muhammed doğar doğmaz, daha ebenin elindeyken, yedi defa “Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah.” dedi. Muharrem ayının ilk on gününde hiç süt içmeyip, oruç tuttu. İki buçuk yaşına geldiği zaman, az yiyip az uyumaya, dört buçuk yaşına geldiği zaman, mektebe gitmeye başladı. Kısa zamanda Kur´ân-ı kerîmi öğrendi ve tamâmını okudu. Yedi yaşına gelince, babasının sohbetlerine gitmeye başladı. Çoğu zaman namaz kılınan yerden dışarı çıkmaz, ibâdetle meşgûl olurdu. Uyumak için sırtını yere koymaz, bir yere dayanmazdı. Yedi günde sâdece bir hurma yerdi. Zâhirî ve bâtınî ilimleri Hızır aleyhisselâmdan öğrendi.

Evliyânın büyüklerinden Hâcegî Muhammed İmkenegî (rahmetul- lahi teâlâ aleyh) insanları Hakka dâvet eden; doğru yolu göste­rerek, saâdete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i aliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin yirmi birincisidir. H.918 de Buhârâ´nın İmkene kasaba­sında doğdu. H.1008 de vefât etti. Evliyânın büyüklerinden Derviş Muhammed hazretlerinin oğlu ve Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin hocasıdır. Zâ- hirî ve bâtınî ilimleri babasından öğrendi. Babasından feyz alarak tasav- vufta yetişip kemâle erdi. Tasavvuf ilminin ve hallerinin mü­tehassısıydı. Bütün ömrü; İslâmiyete hizmetle ve Peygamber efendimizin güzel ahlâkını insanlara duyurmakla ve öğretmekle geçti. Çok velî yetiş­tirdi.

Yetiştirdiği velîlerin en başta geleni talebesi ve kendisinden sonra halîfesi olan Muhammed Bâkî-billah´tır. Muhammed Bâkî-billah bir gece rüyâsında Hâcegî Muhammed İmkenegî hazretlerini gördü. Hocası ona; “Ey oğul! Senin yolunu gözlüyorum.” buyurdu. Bâkî-billah hazretleri buna çok sevindi. Hemen huzûruna gitti. Huzûruna varınca ona çok iltifât gösterip, yüksek hâllerini dinledi. Sonra üç gün üç gece birlikte bir odada başbaşa kalıp, sohbet ettiler. Hâcegî hazretleri ona feyz verip, yüksek faydalara kavuşturdu. Sonra Bâkî-billah hazretlerine; “Sizin işiniz, Allahü teâlânın yardımı ve bu yüksek yolun büyüklerinin rûhlarının terbiyeleriyle tamâm oldu. Tekrar Hindistan´a gitmeniz lâzım. Çünkü bu silsile-i aliy- yenin, orada sizin sâyenizde parlıyacağını görüyorum. Bereket ve terbi- yenizden çok istifâde edip, büyük işler yapacak kimseler gelecek.” bu- yurdu.

Hâce Bâkî-billah kendilerini bu işe lâyık görmediğinden, özür dile­diyse de, Hacegî İmkenegî, ona istihâre yapmasını emretti. Rüyâlarını İmkenegî hazretlerine anlattığı zaman, şu karşılığı aldılar: “Derhâl Hin­distan´a gidiniz. Orada sizin bereketli nefeslerinizden bir azîz meydana gelecek, bütün dünyâ onun nûruyla dolacak. Hattâ, siz de ondan nasîbi­nizi alacaksınız.”

Hâce Bâkî-billah hazretleri Hindistan´da Serhend şehrine geldiği zama, kendisine; “Kutbun etrâfına geldin.” diye ilhâm olundu. Bu kutb, İmâm-ı Rabbânî hazretleriydi. Demek ki, bu kıymetli tohum, Semerkand ve Buhârâ´dan getirilmiş, Hindistan toprağına ekilmiş oluyordu.

Hacı Bayram-ı Velî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri; İstanbul´u, Fâtih Sultan Mehmed Hanın fethedeceğini müjdeleyen büyük velî, H.753 de Anakra ilinin Çubuk Çayı üzerindeki Zülfadl (Sol-Fasol) köyünde doğdu. H.833 de Ankara´da vefât etti. Türbesi, Hacı Bayram Câmiinin kenarında ziyârete açıktır.

Nûmân, küçük yaşından îtibâren ilim tahsîline başladı. Ankara´da ve Bursa´da bulunan âlimlerin derslerine katılarak; tefsîr, hadîs, fıkıh gibi din ilimlerinde ve o zamânın fen ilimlerinde yetişti. Ankara´da Melîke Hâtu- n´un yaptırdığı Kara Medresede müderrislik yaparak talebe yetiştir­meye başladı. Kısa zamanda, halk arasında sevilip sayılan biri oldu.

İlimdeki bu üstünlüğüne rağmen Müderris Nûmân´ın rûhunda bir sı­kıntı vardı. O, bu sıkıntıdan ancak bir mürşid-i kâmilin huzûruna var­makla kurtulabileceğini biliyor ve bir fırsat gözlüyordu. Nitekim bir gün dersten çıktığında yanına birisi geldi ve; “Ben Şücâ-i Karamânî´yim. Kayseri´den senin için geliyorum. Sana bir haberim ve dâvetim var.” dedi. Nûmân, bu sözlerin sonunda kendisi için mühim bir haberin oldu­ğunu anlamıştı. “Hoş geldin, safâlar getirdin. İnşâallah hayırlı haberlerle gelmişsindir. Anlat! Anlat!” diyerek hayretle sordu. “Beni şeyhim ve mür­şidim Hamîdeddîn-i Velî hazretleri gönderdi ve; “Git Engürü´de (Anka­ra´da) Kara Medresede Nûmân adında bir müderris vardır. Ona selâmımı ve dâvetimi söyle. Al getir. O bize gerek…” dedi. Ben de bu vazîfe ile hu­zûrunuza gelmiş bulunuyorum.”

Müderris Nûmân bu sözleri dinler dinlemez; “Baş üstüne, bu dâvete icâbet lâzımdır. Hemen gidelim.” diyerek müderrisliği bıraktı. Şücâ-i Ka- ramânî ile Kayseri´ye gittiler. Kayseri´de Somuncu Baba diye meşhûr Ha- mîdeddîn-i Velî ile bir kurban bayramında buluştular. O zaman Hamîd-i Velî; “İki bayramı birden kutluyoruz.” buyurarak, Nûmân´a Bay­ram la- kabını verdi.

Hamîd-i Velî, Nûmân ile başbaşa sohbetlere başlayarak, onu kısa zamanda olgunlaştırdı. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derecelere ka­vuşturduktan sonra ona; “Hacı Bayram! Zâhirî ilimleri ve bu ilimlerde ye­tişmiş âlimleri ve derecelerini gördün. Bâtınî ilimleri ve bu ilimlerde yük­selmiş evliyâyı ve derecelerini de gördün. Hangisini murâd edersen onu seç!” buyurdu. Hacı Bayram da, velîlerin yüksek hallerini görerek, kendi­sini tasavvufa verdi ve bu yolda daha yüksek derecelere kavuşmak için çalıştı. Hocasının teveccühleri ile zamânının en büyük velîlerinden oldu.

Hacı Bayram-ı Velî, hocası ile hacca gitti. Hac vazîfelerini yaptıktan sonra Aksaray´a geldiler. Orada hocasının H. 815 senesinde; “Halîfem, vekîlim sensin.” emri üzerine, bu ağır vazîfeyi üzerine aldı. Aynı sene hocası vefât edince, defn işleriyle meşgûl olup, cenâze namazını kıldırdı. Aksaray´da vazîfesini bitirdikten sonra Ankara´ya döndü. Ankara´da dînin emir ve yasaklarını insanlara anlatmaya, onlara doğru yolu göstermeye, yetiştirmeye başladı. Her gün pekçok kimse huzûruna gelir, hasta kalple­rine şifâ bularak giderlerdi. Talebeleri gün geçtikçe çoğalmaya, akın akın gelmeye başladılar. Kısa zamanda ismi her tarafta duyuldu.

Bilâhare İstanbul´un mânevî fâtihi olacak olan Akşemseddîn de Os­mancık´ta müderrisken şeyhin evliyâlık derececsini duymuş ve ona ta­lebe olmak üzere Ankara´ya gelmişti. Fakat şeyhin dükkan dükkan dola­şıp para topladığını görünce, yanına varıp hikmetini sormadan “Evliyâ para mı toplar, buralara boşuna gelmişim.” diyerek oradan ayrıldı. Zeynüddîn Hafî hazretlerine talebe olmak üzere Mısır´a doğru yola çıktı. Haleb´e vardığı gece bir rüyâ gördü. Rüyâsında, boynuna bir zincir ta­kılmış ve zorla Ankara´da Hacı Bayram-ı Velî´nin eşiğine bırakılmıştı. Zincirin ucu ise Hacı Bayram´ın elindeydi. Bu rüyâ üzerine, Akşemseddîn yaptığı hatâyı anlayarak derhal Anakra´ya geri döndü. Şehre ulaştığında Hacı Bayram-ı Velî´nin talebeleriyle ekin biçmeye gittiğini öğrendi. Tar­laya gitti. Fakat Hacı Bayram hazretleri ona hiç iltifat etmediler. Akşem- seddîn, diğer talebelerle birlikte ekin biçmeye başladı. Yemek vakti gel- diğinde, insanların ve orada bulunan köpeklerin yiyecekleri ay­rıldı. Hacı Bayram-ı Velî, talebeleriyle yemek yemeye başladı. Yine Akşemseddîn´e hiç iltifat etmeyip, yemeğe çağırmadı. Akşemseddîn yaptığı hatâyı bildiği için, kendi kendine;

“Ey nefsim! Sen, Allahü teâlânın büyük bir velî kulunu beğenmezsen, işte böyle yüzüne bile bakmazlar. Senin lâyık olduğun yer burasıdır.” di­yerek, köpeklerin yanına yaklaşıp, onlarla berâber yemeye başladı.

Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Akşemseddîn´in bu tevâzuuna daya­namayarak; “Köse! Kalbimize çabuk girdin, yanımıza gel.” buyurup iltifât etti, kendi sofrasına oturttu. Sonra ona; “Zincirle zorla gelen misafiri, işte böyle ağırlarlar.” diyerek, onun gördüğü rüyâyı, kerâmet göstererek an­ladığını bildirdi.

Akşemseddîn bundan sonra hocasının yanından hiç ayrılmadı. Soh­betlerini kaçırmayarak, kalplere şifâ olan nasihatlarını zevkle dinlemye başladı. Hacı Bayram-ı Velî´nin teveccühleri altında, kısa zamanda bütün talebe arkadaşlarının önüne geçti. Nefsini terbiye etmekte herkesten ileri gitti.

Akşemseddîn´e icâzet, diploma verdiğinde, bâzıları; “Efendim! Sizde yıllarca okuyan talebelere hilâfet vermediğiniz hâlde, bu yeni gelen Akşemseddîn´i kısa zamanda hilâfet ile şereflendirdiniz ” dediler. Hâcı Bayram-ı Velî de; “Bu öyle bir kösedir ki, bizden her ne görüp duydu ise hemen inandı. Gördüklerinin ve işittiklerinin hikmetini de bizzât kendisi anladı. Fakat yanımda yıllardır çalışan talebeler, gördüklerinin ve duy­duklarının hikmetini anlayamayıp bana sorarlar. Ona hilâfet vermemizin sebebi işte budur.” diye cevap verdi.

Hacı Bektâş-ı Velî (rahmetullahi teâlâ aleyh) Osmanlı devletinin kurluş yıllarında yaşayan evliyânın büyüklerinden olup ismi, Seyyid Mu- hammed bin İbrâhim Atâ, lakabı Bektâş´tır. Horasan´ın Nişâbûr şeh­rinde H. 680 senesinde doğdu. Hacı Bektâş-ı Velî´nin soyu hazret-i Ali´ye da- yanır. H.738 senesinde Kırşehir´e yakın bir yerde vefât etti. Vefâtı hak- kında başka rivâyetler de vardır. Türbesinin bulunduğu kasabaya sonra- dan Hacıbektaş ismi verildi.

Daha çocukken ilim öğrenmesi için âilesi tarafından Şeyh Lokmân-ı Perende´ye teslim edildi. Lokmân-ı Perende, Ahmed-i Yesevî hazretleri­nin halîfelerinden olup, zâhir ve bâtın ilimlerinde çok derinleşmişti. Bek- tâş-ı Velî´nin daha çocukken birçok kerâmetleri görüldü. Bir gün Lokmân-ı Perende onun yanına girmiş ve odasını nur ile dolu görünce şaşırmış- tır. Bu sırada; Bektâş-ı Velî´nin iki yanında, Kur´ân-ı kerîm oku­yan iki nûrânî zât duruyordu. Lokmân-ı Perende onun yanına girince, bunlar kayboldu. Lokmân-ı Perende, Bektâş-ı Velî´ye onların kim oldu­ğunu sor- du. O da; “Birisi Server-i âlem efendimiz diğeri ise hazret-i Ali idi.” cevâ- bını verdi.

Yine bir gün hocasından ders dinlerken, namaz vakti geldi. Hocası hizmetçisinden abdest almak için su istedi. Bektâş-ı Velî hocasına; “Bir nazar etseniz de, su buradan aksa, dışarıya gitmeye gerek olmasa.” dedi. Hocası; “Benim kudretim bunu yapmaya yetmez.” cevabını verdi. Bunun üzerine o sırada Bekâş-ı Velî, Allahü teâlâya duâ etti. Hocası da “Âmin” dedi. O anda medresenin ortasında latîf bir su çıkıp, kapıya doğru akmaya başladı. Pınarın başında renk renk çiçekler açtı.

Bu hâdiseden bir süre sonra, Lokmân-ı Perende hacca gitti. Arafât´ta kıbleye doğru döndükleri esnâda, talebelerine; “Yârenler! Bugün Arefe- dir. Şimdi bizim evde yemekler pişirilir.” dedi. Bu söz, Allahü teâlânın kudretiyle, Bektâş-ı Velî´ye mâlum oldu. Tam o sırada hocasının evinde yemekler pişiyordu. Bektâş-ı Velî hemen bir tepsi yemeği aldığı gibi, bir anda hocasına sundu. Hocası Nişâbûr´a dönünce, onun bu ke­râmetini herkese anlattı ve Hacı lakabını verdi. Bu esnâda Horasan´da bulunan âlimler, Lokmân-ı Perende´ye hac mübârekesine geldiklerinde, medrese- de akan suyu görünce şaşırdılar. Bunun sebebini sordular. Lokmân-ı Perende; “Bu kerâmet, Hacı Bektâş´ındır.” dedi. Sonra onun gösterdiği kerâmetlerini gelen âlimlere anlattı. Onlar bütün bunların bir çocuktan zuhûr etmesine şaştılar. Bunun üzerine Hacı Bektâş-ı Velî, âlimlere; “Ben, Resûl-i ekremin soyundanım. Bana bunları çok görmeyi­niz. Bunlar, Allahü teâlânın bana bir ihsânıdır.” dedi.

Hacı Bektâş-ı Velî, tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu´ya geldi. Halka doğru yolu göstermeye başlayan ve kıymetli talebeler yetşitiren Hacı Bektâş-ı Velî, kısa zamanda tanınarak büyük rağbet gördü. Bu sı­rada Anadolu´da dînî, iktisâdî, askerî ve sosyal teşekkül olan ve kendisi­nin de bağlı olduğu “Ahîlik teşkilâtı” ile büyük hizmetler yapan Hacı Bektâş-ı Velî ve talebeleri, Osmanlı sultanları tarafından da sevildi ve hürmet gördü. Bu sıralarda kuruluş devrinde olan Osmanlı devletinin sağlam temeller üzerine oturmasında büyük hizmetleri ve himmetleri oldu. Sultan Orhan zamânında teşkil edilen Yeniçeri ordusuna duâ ede­rek, askerlerin sırtlarını sıvazladı. Onlara İslâmiyetten ayrılmamalarını nasîhat etti. Böylece Hacı Bektâş-ı Velî´yi kendilerine mânevî pîr olarak kabul eden Yeniçeri ordusu, mânevî hayâtını ve disiplinini ona bağladı. Hacı Bektâş-ı Velî, asırlarca Yeniçeriliğin pîri, üstâdı ve mânevî hâmisi olarak bilindi. Bu bağlılık ve muhabbet, Yeniçerilerin sulh zamânındaki tâlimleri ve harplerdeki gayret ve kahramanlıklarında çok müsbet neti­celer verdi. Bütün bunlar, halk ile Yeniçeriler arasındaki yakınlığı kuv­vetlendirdi. Yeniçeriler, dervişler gibi cihâd azmiyle dolu ve görülmemiş derecede kahraman ve fedâkâr oluşlarında, bu hâdiseler müsbet tesirler gösterdi. Yeniçerilerin;

“Allah, Allah! İllallah! Baş uryân, sîne püryân, kılıç al kan. Bu mey­danda nice başlar kesilir. Kahrımız, kılıcımız düşmana ziyân! Kulluğu­muz pâdişâha ayân! Üçler, yediler, kırklar! Gülbang-i Muhammedî, Nûr-i Nebî, Kerem-i Ali… Pîrimiz, sultânımız Hacı Bektâş-ı Velî…” diyerek sa­vaşa başlamaları, bunun mânidâr bir ifâdesidir.

Hindistan velîlerinden ve büyük İslâm âlimi Hâfız Sa´dullah hazret­leri, Muhammed Sıddîk-i Fârûkî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretlerinin olgun talebesiydi. Muhammed Sıddîk´ın hânekâhında, kendisine tasav­vuf ehlinin reîsi, efendisi mânâsına gelen; “Seyyid-üs-Sûfiyye” lakabı ve­rilmişti.

Hâfız Sa´dullah hazretleri, hocasının sohbet ve hizmetinde bulun­makla eline geçen yüksek kazançları, mânevî dereceleri, Allahü teâlânın nîmetini bildirmek için şükrederek şöyle anlatırdı:

Tam otuz yıl mübârek hocamın dergâhında hizmet etmekle şereflen­dim. Bu hizmette saçlarım ağardı. Hattâ mevlâmızın yolunda gözümün nûru (görme hâssası) gitti. Bu da şöyle olmuştu: Bir defâsında, yazın şiddetli sıcakları sırasında, hocam beni Ahmedâbâd´a göndermişti. Gü­neşin hararetinin çok şiddetli olması sebebiyle gözlerim görmez oldu. Hâl böyle olunca, talebe arkadaşlarımdan birçoğu başıma toplanarak, hizmete kendilerinin devâm etmesini, benim bu âmâ hâlimde, husûsî hizmetlere devâm edemeyeceğimi söylediler. Ancak hocama olan mu­habbetimin fazlalığından bu hizmeti başkalarına bırakmak istemedim. Hocama olan sâdıkâne hizmetimin bereketiyle kalb gözüm açıldı. Mârifet nûru ile görmeye başladım. Böylece, Allahü teâlâ bana, lüzumlu şeyleri görmeyi nasîb edip, baş gözümü ise başka şeyler ile alâkalanmaktan ve meşgûl olmaktan muhâfaza eyledi. Bu alâka ve meşgûliyetten kurtu­lunca, her an Rabbimi düşünür, hep O´nunla meşgûl olur bir hâle geldim. Bu hâl ile, göz vâsıtasıyla kalbe ulaşan ve bâtını meşgûl eden zararlı gö­rüntülerin gelmesi engellenmiş oldu. Bu nîmetlerinden dolayı, görünür görünmez bütün nîmetlerin sâhibi olan Allahü teâlâya sonsuz hamdü se­nâlar, şükürler olsun. Habîb-i ekrem efendimize ve O´nun Ehl-i beyt ve Eshâbının herbirine (radıyallahü anhüm) selât ü selâmlar olsun.”

Hâfız Sa´dullah, böylece yetişerek ilim ve vilâyet yolunda çok yüksek derecelere kavuştuktan sonra, silsilesi Resûlullah efendimize varan ho­caları vâsıtasıyla, mübârek kalbine gelen feyz ve nûrları etrâfına yay­maya, olgun ve kıymetli talebeler yetiştirmeye başladı. Hindistan´da yeti­şen Ehl-i sünnet âlimlerinin ve tasavvuf mütehassıslarının en büyükle­rinden, müslümanların gözbebeği olan Muhammed Mazhâr-ı Cân-ı Câ­nân hazretlerinin, kendilerinden ilim ve feyz aldığı hocaları arasında en büyükleri olan dört zâttan biridir.

Son devir Türkistan velîlerinden Halîfe Kızılayak (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.1294 de Buhâra Emirliğine bağlı olan Kerki şehrinin Kızı­layak köyünde dünyâya geldi. İlk tahsîlini âlim bir zât olan babasının da yardımıyla burada tamamladı. Sonra tahsîlini devâm ettirmek için Buhâra´ya gitti. Buhâra´da tahsîlini tamamladıktan sonra kendisine Emir tarafından Buhâra Kâdılığı teklif edildi. Ancak, kabul etmeyip memleke­tine döndü.

Halîfe-i Kızılayak câmide vâz etmezdi. Fakat ikindi namazından sonra akşam namazına kadar Sûfî Allahyar hazretlerinin Farsça man­zûm olarak yazdığı bir fıkıh kitabı olan Meslekü´l-Müttakıyn´ı okur ve açıklardı. Kitap, senede iki defâ bitirilirdi. Böylece herkesin bilmesi gere­ken fıkıh bilgileri müsâit bir zamanda cemâata anlatılmış olurdu. Diğer vakitlerde ise sohbet dergâhta olurdu. Bu sohbet sırasında daha çok, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât´ı okunurdu.

Ramazan aylarında dört gecelik bir hatim düzenlenirdi. Bu hatime ül­kenin her tarafından binlerce insan gelirdi. Çeşitli yerlerden gelen âlimler burada buluşurlardı. Ayrı ayrı yerlerde toplanırlar, konuşup tartışırlar, so­rulara cevap verirlerdi.

Hatim tertîbi şöyle olurdu: İkişer rekat kılınan terâvih namazında okunacak zamm-ı sûre için Kur´ân-ı kerîm baştan îtibâren okunmaya başlanırdı. Bu işi hâfızlardan kurulu bir ekip yapardı. Hâfızlar ve cemâat tesbihlerden sonra beş on dakika çay içip dinlenirlerdi. Böylece sahur zamânına kadar devâm eden terâvih namazında birkaç cüz okunurdu. Nihâyet dördüncü gecenin sonunda Kur´ân-ı kerîm hatmedilmiş olurdu. Hatîm, bayram havasında geçerdi.

Gelen âlimler iftar ve sahur yemeklerini hankâhın avlusundaki sofada Halîfe-i Kızılayak´la birlikte yerlerdi. Buradaki sohbet o kadar tatlı, öyle­sine bir kudsiyet içinde geçerdi ki, orada bulunanlar kendilerini başka bir âlemde zannederler, içlerinde ulvî bir zevk ve özlem kalırdı.

Halîfe-i Kızılayak dergâhında her akşam büyük kazanlarda yemek pişirilerek halka dağıtılırdı. Fakir âileler evlerine buradan yemek götü­rürlerdi. Ayrıca her Perşembe gündüzleri devâmlı yemek pişer ve dağıtı­lırdı. Ağır muhâceret şartlarında zayıf düşen âileler için burası bir ümid kapısı idi. Ayrıca fakirler her zaman gelerek çeşitli ihtiyaçlarını buradan giderirlerdi. Bundan başka her gün pekçok misâfir ağırlanırdı. Yemek aynı ölçüde pişmesine rağmen her zaman kâfi gelirdi.

Halîfe-i Kızılayak, hayâtının sonlarında felçli olarak üç sene hasta yattı. Sağlığında olduğu gibi, hastalık zamânında da hep şükreder ve; “Beterinden koru yâ Rabbî!” diye yalvarırdı.

Nihayet Buhârâ´daki Gögeldaş Medresesini kerâmet ile inşâ ettiği söylenen büyük velî hazret-i Îşan´ın torunlarından olan hanımı vefât edince, Halîfe-i Kızılayak; “Artık gitme zamânımız geldi.” buyurdu. Hakî­katen hanımının vefâtından bir gün sonra kendisi de Hakk´ın rahmetine kavuştu. Vefâtına yakın, Allah ism-i şerîfini devamlı tekrarlamaya baş­ladı. Bu sırada birkaç kez bayıldı. Her zaman gizliliği düstûr edinmiş ol­masına rağmen, son anlarında kendisini görülmedik bir muhabbet ve iş­tiyak hâli kapladı. Dili kımıldamamasına rağmen göğüs kafesinden çıkan Allah lafz-ı şerîfi bitişik odalardan açık şekilde duyuluyordu. Nihâyet H.1375 yılı Şâban ayında Hakk´ın rahmetine kavuştu.

Sofiyye-i aliyye denilen büyük velîlerden Hallâc-ı Mansûr (rahmetul- lahi teâlâ aleyh) H.244 de İran´ın Beyzâ şehrinde doğduğu ri­vâyet edilmektedir. H.306 da ise idâm olunarak şehîd edildi.

Hüseyin bin Mansûr´un büyük babası Mahamma adında bir zerdüş- tîdir. Buna, ana tarafından hazret-i Ebû Eyyûb´un neslinden geldi­ğini söyleyerek Ensârî de denilmiştir. Tüster´de büyük velîlerden Sehl bin Abdullah-ı Tüsterî hazretlerinin sohbetinde iki sene bulundu. Onun ruh­lara hayat veren sohbetleri bereketiyle tasavvufa yöneldi. On sekiz ya­şında Basra´ya gelerek, Amr bin Osman-ı Mekkî´ye bağlandı. On sekiz ay da onun sohbetinde ve derslerinde bulundu. Her iki velînin yanında da nefsi ile büyük mücâdele yaptı ve her isteğine sırt çevirdi. Nefsin is­temediği, rağbet etmediği işlere sarıldı. Samîmi ve bağrı yanık bir âşık i- di. Kendisini çok seven Ebû Yâkûb-ı Aktâ´ kızını ona verdi. Bundan son- ra bir müddet daha Basra´da kaldı.

Hüseyin bin Mansûr´a Hallâc denilmesine şu olay sebeb olmuştur. Bir gün o, dostu olan bir hallâcın dükkanına girdi. Bir işinin görülebilmesi için onun tavassutunu ricâ etti. Fakat hallâcın gittiği yerden dönüşü biraz uzun sürdü. Geldiğinde; “Yâ Hüseyin! Gördün mü başımıza gelenleri. Senin için bugün kendi işimden oldum.” diye söylendi.

Hüseyin bin Mansûr onun endişeli hâline bakarak tatlı tatlı gülümsedi ve; “Üzülme senin işini de biz hallederiz.” dedikten sonra parmaklarını pamuk yığınlarına doğru uzatıverdi. O anda henüz atılmamış pamuk yı­ğınları harekete geçti. Kaşla göz arasında, tel tel saf pamuk bir tarafa, kirli ve süprüntü kısmı ise diğer tarafa ayrıldı. Hallâcın gözleri fal taşı gibi açılmış şaşkınlıktan sanki ayakta donmuş kalmıştı. Olay kısa zamanda halk arasında yayıldı. Bu târihten sonra da Hüseyin, Hallâc-ı Mansûr diye anıldı.

Hallâc-ı Mansûr daha sonra Basra´dan ayrılarak Bağdât´a Cüneyd-i Bağdâdî hazretlerinin yanına geldi, Cüneyd-i Bağdâdî ona susmayı ve insanlarla görüşmemeyi emretti. Daha sonra Hicaz´a giderek, bir sene Ravda-i mutahherada kaldı. Zikr ve ibâdetle meşgûl oldu. Sonra tekrar Bağdât´a geldi. Burada yine Cüneyd-i Bağdâdî hazretleri ile görüştü ve bâzı suâller sordu. Cüneyd-i Bağdâdî suâllerine cevap vermedi ve; “Gâ­liba bir ağaç parçasının ucunu kırmızıya boyaman yakındır!” dedi. Cüneyd-i Bağdâdî hazretleri bu sözü ile ilerde onun şehîd edileceğine işâret ediyordu. Mansûr, sorduğu meselelerin cevâbını alamayınca, izin alarak Tüster´e gitti. Bir sene orada kaldı. Burada büyük kabûl ve ilgi gördü. Sonra buradan ayrılıp, beş yıl ortadan kayboldu. Horasan ve Mâverâünnehr gibi beldelerde bulundu ve Ahvaz´a geldi. Burada da nasihatlarda bulunup, Ahvaz halkı içinde büyük kabûl ve ikrâm gördü. Ahvaz´da ilâhî esrârdan çok bahsettiğinden, kendisine Hallâc-ı Esrâr de­nildi. Tekrâr hacca gitti. Dönüşte Basra´ya geldi. Oradan tekrar Ahvaz´a gitti. Bir müddet daha burada kaldı. Sonra; “Halkı Hakk´a dâvet için şirk beldelerine gidiyorum.” diyerek Hindistan´ın yolunu tuttu. Buradan Mâve- râünnehr´e geldi. Çin´i Maçin´i dolaştı. Gittiği her yerde halkı Hakk´a dâ- vet etti. Hint, Çin ve Türk kavimlerinden pekçok kimsenin İslâmiyetle şe- reflenmesine vesîle oldu. Onların İslâmiyeti tanımaları için pekçok eser- ler telif etti. Dönüşünde dünyânın dört bir yanından ona mektuplar yazıl- maktaydı. Hindliler, ona; Ebû Mugis, diye mektup yazarlardı. Çinliler Ebû Muîn, Türkler; Ebû Mihr, Farslılar; Ebû Abdullah Zâhid, Huzistanlılar; Hallâc-ı Esrâr diye hitab ediyorlardı.

Hallâc-ı Mansûr hazretleri Allahü teâlânın aşkı ile kendinden geçtiği bir sırada; “Enel-Hak= (Ben Hakkım)” sözünü söyledi. Bu sözünü, zâhir âlimleri dalâlete ve ilhâda hükmedip katline fetvâ verdiler.

Hallâc-ı Mansûr, Enel-Hak sözünü söyleyince tasavvuf ilmine vâkıf olmayan zâhir ulemâ bu söze şiddetle karşı çıktı. Sözünü Halîfe Mu´ta- sım´ın yanına götürerek fesâd çıkardılar. O sırada vezir olan Ali bin Îsâ´yı ona karşı kışkırtarak aleyhine çevirdiler. Halîfe, Hallâc´ın bir sene zindana atılmasını emretti. Fakat halk yine ona gidip bâzı meseleler so­ruyordu. Daha sonra, insanların onu ziyâreti de yasaklandı. İbn-i Atâ´nın ve Ebû Abdullah bin Hafîf´in yaptıkları ziyâretler müstesnâ beş ay müd­detle kimse onu ziyâret edemedi.

Nakledilir ki; bir gece Mansûr hazretlerini zindanda bulamadılar. İkinci gece ne zindan vardı ne de Mansûr… Üçüncü gece, zindan da Mansûr da yerindeydi. Kendisine bunun hikmeti suâl edildiğinde; “İlk gece O´nunlaydım, beni bulamadınız. İkinci gece, O benimleydi, ne beni ne de zindanı görebildiniz. Üçüncü gece, her şey yerli yerindeydi. Tâ ki mukaddes dînimizin emrini yerine getiresiniz. Beni idâm edesiniz diye.” buyurdu.

Şeyh Ebû Abdullah-i Hafîf şöyle nakletti: “Bir çok hîle ile zindana gi­rerek Hallâc-ı Mansûr´u görmeye gittim. Yumuşak halılar ve döşeklerle döşenmiş, iyi tertib edilmiş güzel bir oda gördüm. Odanın duvarına bir ip bağlanmış, üzerinde bir havlu asılmıştı. Orada yüzü güzel bir köle gör­düm. “Şeyh nerededir ” diye sordum. “Abdesthânededir. Abdest hazır­lığı görüyor.” dedi. Ben: “Ne zamandan beri şeyhin hizmetindesin ” de­dim. “On sekiz aydan beri.” dedi. “Bu zindanda şeyh ne yapıyor ” dedim. “On üç batman ağırlığında bir demir bağ ile, her gün bin rekat namaz kı­lıyor.” dedi. Sonra devâm ederek: “Bu gördüğün zindanın kapılarının herbirinin arkasında eşkıyâ ve hırsız kimseler vardır. Onlara nasîhat eder. Bıyıklarını ve saçlarını keser.” dedi. “Ne yer ” diye sordum. “Her gün önüne çeşitli yemeklerle donatılmış bir sofra getiririz. Bir müddet onlara bakar. Sonra parmağının ucu ile o yemeklerin üzerine basar ve içli bir sesle çeşitli şiirler söyler. Aslâ onları yemez. Sonra önünden alır, götürürüz.” Biz bu şekilde konuşurken o abdesthâneden çıktı. Güzel gö­rünüşlü olup, câzibeli bir boyu vardı. Beyaz sof giymiş, işlemeli bir peştemalı başına sarmıştı. Sofa tarafına çıkıp oturdu. Bana: “Ey deli­kanlı! Neredensin ” dedi. “Fars´tanım (İranlıyım)” dedim. “Hangi şehir­densin ” diye sordu. “Şiraz´danım” dedim. Benden meşâyıh haberlerini sordu. Ebü´l-Abbâs ibni Atâ´ya gelince, sözümü keserek: “Onu görürsen, o kâğıtları (mektupları) yakmasını söyle.” dedi. Sonra yine: “Buraya nasıl gelebildin ” dedi. “Bâzı İran askerlerinin yardımıyla.” dedim. Tam bunu söylediğim zaman zindancıbaşı içeri girdi. Yer öpüp oturdu. Şeyh ona: “Sana ne oldu ” dedi. Zindancıbaşı: “Düşmanlarım beni halîfeye gam­mazlamışlar. Güyâ ben, ululardan birini buradan bin dinar alarak salmı­şım. Yerine de halktan birini hapsetmişim. İşte şimdi beni alıp götürecek, katledecekler.” dedi. Şeyh: “Var selâmetle git.” dedi. O gittikten sonra, şeyh hücrenin ortasında dizleri üzerine gelerek, ellerini havaya kaldırdı. Başını önüne eğdi. Şehâdet parmağı ile işâret ederek, ansızın ağladı. Öyle ağladı ki, gözyaşından ıslanmadık bir yeri kalmadı. Kendinden ge­çerek yüzünü yere koydu. O sırada zindancıbaşı içeri girdi. Tekrar şey­hin önüne oturdu. Şeyh: “Ne oldu ” diye sordu. Zindancıbaşı: “Kurtul­dum.” dedi. “Hangi sebeple kurtuldun ” diye sordu. O, “Beni halîfenin yanına götürdükleri zaman halîfe; “Şimdiye kadar seni katletmeyi tasarlı­yordum. Şimdi sana gönlüm hoş geldi. Seni beğendim. Tekrar affettim.” dedi. Bundan sonra şeyh, yüzünü o havlu ile temizlemek istedi. Havlu­nun asılı olduğu ipin yüksekliği şeyhden yirmi arşın yukarıdaydı. Şeyh elini uzatarak havluyu aldı. Şeyhin eli mi uzandı yoksa o havlu mu şeyhe yaklaştı anlayamadım.” Sonra ben çıkıp gittim ve İbn-i Atâ´ya vardım. O haberi verdim. Dedi ki: “Eğer tekrar onunla buluşursan; beni, kendi ba­şıma bırakırlarsa, ona mektupları saklayacağımı söyle.” dedi.

Naklederler ki, Hallâc-ı Mansûr hapishânedeyken üç yüz kişiydiler. Bir gece diğerlerine; “Ey mahpuslar! Gelin sizi kurtarayım.” dedi. “Peki sen kendini niçin kurtarmıyorsun. Gücün olsa kendini kurtarırsın.” de­diklerinde; “Biz himâye ve selâmet içindeyiz. Eğer dilersek bir işâretle bütün kelepçeleri açarız!” dedi. Sonra parmağıyla işâret edince, bütün kelepçeler yere döküldü. Bunun üzerine; “İyi ama hapishânenin kapısı kilitli, şimdi biz nereye gidelim ” dediler. Bunun üzerine bir daha işâret etti. Duvarlarda bir takım gedikler ortaya çıktı. Bu hali gören mahpuslar, hemen Hallâc´ın ayaklarına kapanarak kendileriyle gelmesi için yalvar­maya başladılar. Fakat o reddetti. Neden diye sorduklarında; “Bizim O´nunla öyle bir sırrımız vardır ve sır sâhibinden başkasına söylenmez.” buyurdu.

Bu haberler halîfeye ulaşınca; “Fitne çıkarmak istiyor, onu katlediniz veya Enel-Hak sözünden dönene kadar sopalayınız.” emrini verdi. Bu­nun üzerine Hallâc-ı Mansûr hazretlerini Bağdât´ta Tâkkapısına götür­düler. Evvelâ yüz kırbaç vurdular. Kendisinden en küçük bir ses çıkmadı. Ölmediğini görünce, ellerini ve ayaklarını kestiler.

Hallâc-ı Mansûr´un rahmetullahi aleyh elleri ve ayakları kesildiğinde; “Sakın korkudan sarardığımı zannetmeyin. Kan kaybetmekten sararıyo­rum.” buyurdu.

Hallâc-ı Mansûr hazretleri; Ellerinden, bacaklarından sonra dilini de kesmek istediler. İzin isteyip; “Allah´ım, bana senin için bu işkenceyi revâ görenlere rahmet et! Senin rızân için beni elimden, ayağımdan, gözle­rimden, başımdan, canımdan ayıran bu kullarını affet!” diye yalvardı.

Daha sonra dili ve başı da kesildi, cesedi yakıldı, külleri Dicle´ye atıldı. Atılan küller dökülür dökülmez, nehir hemen kabarmaya başladı. Kabaran Dicle´nin suları Bağdât´ı basmak üzereydi. O zaman bir dostu hırkasını Dicle´ye attı ve Dicle bir müddet sonra eski normal hâlini aldı. Hallâc-ı Mansûr hazretleri bu kimseye, şehid edilmeden önce: “Benim kollarımı, bacaklarımı, başımı kestikten sonra, cesedimi yakıp, külünü Dicle´ye atacaklar. Korkarım ki, nehir taşıp Bağdât´ı basacak. O zaman hırkamı nehrin kenarına götürüp, sulara at.” buyurmuştu.

Hallâc-ı Mansûr, zamânındaki bâzı zâhir âlimlerinin anlayamadığı sâdık, Allahü teâlânın aşkı ile yanan bir Hak âşığıdır. Şiddetli mücâhe- deler ve çetin riyâzetler çekmiş, himmeti yüksek, kerâmetler sâ­hibi bir velîdir. Sözleri güzel, konuşması fasîh ve belîğ, firâseti üstün, ha­kîkat, esrâr, mânâ ve mârifetler sâhibi olup, yaşadığı müddetçe, dâimâ ibâdet ve riyâzetle meşgûl olurdu. Günde bin rekat namaz kılardı. Şehîd edildiği günün gecesinde de 500 rekat kılmış olup, her gece en az dört yüz rekat namaz kılmaya kendisini mecbur tutardı.

Hallâc-ı Mansûr hazretlerinin idâmına sebeb olan “Enel-Hak” sözü, onun tasavvuf yolunda sâhib olduğu kendi hal ve derecesine uygun ve kendi aşk sarhoşluğu içinde söylediği doğru bir sözdür. Zâhiren kelime mânâsı; “Ben Hak´ım” demek olan bu sözün hakîki mânâsı: “Ben yokum. Hak vardır.” demektir. Nitekim İmâm-ı Rabbânî hazretleri Mektûbât kita­bının 2. cild 44. mektûbunda bu husûsu şöyle açıklamaktadır: “O bü­yüklerin “Her şey O´dur” demeleri, hiçbir şey yoktur. Yalnız O vardır de­mektir. Meselâ, Hallâc-ı Mansûr Enel-Hak (Ben Hak´ım) dedi. Böylece, ben Hak´ım, Hak teâlâ ile birleştim, demek istemedi. Böyle diyen kâfir olur ve öldürülmesi lâzım olur. Onun sözünün mânâsı “Ben yokum, Hak teâlâ vardır.” demektir. İşte sofiyye (evliyâ) her şeyi Hak teâlânın isimle­rinin ve sıfatlarının görünüşü, onların aynası bilir. Zâtın (kendisinin) bunlarla birleştiğini, zâtında değişiklik olduğunu söylemez. Meselâ, bir insanın gölgesi, kendinden hâsıl oluyor. Gölge, o kimse ile birleşmiş, onun aynıdır veya o kimse o gölge şekline girmiştir, gibi şeyler söylene­mez. O kimse, kendi kendinedir. Gölge, onun bir görünüşüdür. Bu kim­seyi aşırı seven, gölgeyi filân görmez. Ondan başka bir şey görmez. Gölge, o kimsenin aynıdır, diyebilir. Yâni gölge yoktur, yalnız o insan vardır, der. Bundan anlaşıldı ki, sofiyye, eşyâya, Hak teâlâdan meydana gelmiştir. Hak teâlâ değildir, diyor. O halde, sofiyyenin; “Her şey O´dur.” sözleri; “Her şey O´ndandır.” demektir ki, âlimler de böyle söylemektedir. İki taraf arasında bir fark yoktur. Yalnız şu fark vardır ki, sofiyye, eşyâya, Hakk´ın görünüşü diyor. Âlimler bunu söylemekten çekiniyor. Eşyâ ile birleşmek, eşyânın içinde bulunmak anlaşılmasın diye, bu sözü söylemi­yor.”

Hallâc-ı Mansûr hazretleri halleri doğru, zamânındakilerin, kadrini ve derecesini anlamayacak derecede yüksek bir velî idi. O, hiçbir zaman Allahlık iddiâ etmedi. Tam tersine Allah aşkının sarhoşu bir kul olarak yaşadı, gündüz ve gecelerini ibâdetle geçirdi. Elli yaşındayken; “Bu güne kadar bin senelik namaz kıldım.” buyurdu. İslâmiyetin bütün emir ve ya­saklarına en ince hususlara kadar titizlikle uyar, mübahları zarûret mikdârı kullanırdı. Ömrünün temeli sıkıntı üzerine kurulmuştu. Bu da, Allah aşkına tutulanlarda çeşitli şekil ve derecelerde görülen bir husus­tur.

Tâbiînin ve bu devirdeki evliyânın en büyüklerinden Hasan-ı Basrî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretlerinin babası Basralıydı. Müslüman ol­madan önce Fîrûz ve Yesâr isimleriyle anılıyordu. Müslüman olunca Câfer ismini aldı. İslâm ordularının gittiği Meysân fethi sırasında esir düştü. Eshâb-ı kirâmdan Zeyd bin Sâbit el-Ensârî´nin kölesi oldu. Annesi Hayre Hâtun ise Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) hanımlarından Ümmü Seleme´nin (radıyallahü anhâ) câriyesi, hizmetçi­siydi. Bu ikisi müslüman olmadan evlendiler. Hazret-i Ömer´in halîfeliği sırasında H.21 senesinde bu evlilikten Hasan-ı Basrî dünyâya geldi. Doğduğunda teberrüken ad koymak üzere hazret-i Ömer´e götürdüler. Hazret-i Ömer onun güzel yüzünü görünce; “Adı Hasan (güzel) olsun.” buyurdu. Böylece Hasan adı verildi.

Hâlen müslüman olmamış olan bu âile, Medîne´de Vâdi´l-Kurâ deni­len yerde oturuyordu. Annesi Hayre, Ümmü Seleme´nin (radıyallahü anhâ) evine gidip geliyor, onun hizmetini görüyordu. Küçük Hasan-ı Basrî´yi de berâberinde götürüyordu. Annesi Ümmü Seleme´nin bir ihti­yâcını görmek için dışarı çıktığında henüz bebek olan Hasan-ı Basrî ağ­lıyor, hazret-i Ümmü Seleme de onu şefkat dolu kollarına alarak bağrına basıyor ve hattâ onu emzirdiği oluyordu. Hazret-i Ümmü Seleme; “Yâ Rabbî! Sen bu çocuğu âleme imâm ve Âdemoğullarına uyulacak kimse kıl. Halk ona uysun, onun gittiği hak yolunu tutsun.” diye duâ buyurdu. Hazret-i Ümmü Seleme ihtiyar olduğu halde bu mübârek çocuk sebe­biyle Allahü teâlâ onu emzirmesi için süt ihsân etmişti. Hasan-ı Basrî´nin bütün hayâtı boyunca, fikrî yapısına ve yaşayışına tesir ederek mutlulu­ğunu hazırlayacak olayların başta geleni belki de budur. Ondaki hikmet ve fesâhatin sırrını bu hâdiseye bağlayanlar vardır.

Zamanla anne ve babası müslüman oldular ve kölelikten âzâd edil­diler. Böylece huzurlu ve mutlu bir âilenin çocuğu olan Hasan-ı Basrî´nin çocukluğu Medîne-i münevverede geçti. Bu sebeple Arapçayı en iyi şe­kilde öğrendi. Hazret-i Ümmü Seleme´nin evine annesiyle birlikte gidip gelen Hasan-ı Basrî, İslâm ahlâkıyla yetişti. Çocuk yaşta Kur´ân-ı kerîmi ezberledi. İlk gençlik yılları Hazret-i Osman´ın halîfeliği sırasında Halîfe­nin Mescid-i Nebîde irâd ettiği bir hutbeyi dinledi. Hazret-i Osman´ın sohbetlerinde bulunup istifâde etti. Bu yüce halîfenin âsiler tarafından şehîd edilmesine şâhid oldu. Hasan-ı Basrî bu sırada on dört-on beş yaşlarındaydı. Medîne-i münevverede bulunduğu sırada Eshâb-ı kirâmın ileri gelenlerini görüp onların sohbetlerinde bulundu. Yetmiş tânesi Bedir Harbine katılmış olan yüz otuz civârında Sahâbe-i kirâmdan (radıyallahü anhüm) ilim ve feyz alıp, hadîs-i şerîf dinledi. Zâhirî ilimlerde yüksek de­recelere yükseldi.

İlim ve fazîletlerinden istifâde ettiği Eshâb-ı kirâm ile kendi içinde bulunduğu nesli kıyas ederek:

“Siz onları görseydiniz mecnûn (deli) zannederdiniz. Onlar sizin iyile­rinizi görseler; “Bunlar iyilik ve hayırdan nasipsiz kimselerdir.”, kötüleri­nizi görseler; “Bunlar da müslüman mı ” derlerdi.” buyurdu.

Allahü teâlânın rızâsına kavuşmanın yanında, dünyâ ve dünyâdakile­rin tamâmen boş olduğunu anlayan Hasan-ı Basrî hazretleri, elinde bu­lunanları fakir ve ihtiyaç sâhiplerine tasadduk etti. Tamâmen ilim ve ibâ­detle meşgûl oldu. Dünyâdan yüz çevirip zâhid bir hayat yaşamaya de­vâm etti.

Evliyânın büyüklerinden ve Uşâkîlik tarîkatının kurucusu Hasan Hüsâmeddîn Uşâkî (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.880 de Buhârâ´da doğdu. Soyu hazret-i Hüseyin´e ulaşır. Hacı Teberrük isminde bir tücca­rın oğludur. Anadolu´ya gelip, Uşak´ta yerleştiği için “Uşâkî” denildi.

Hüsâmeddîn Uşâkî, ilk tahsîlini babasının nezâret ve himâyesinde tamamladı. Babasının vefâtı üzerine ticâretle meşgûl olmaya başladı. Üzüntü içinde uyuduğu bir gece, rüyâsında ona; “Boş yere ticâretin zahmetini çekmek, hakîkat ehli için zarar ve ziyândır. Arzun âhiret ticâ­reti, yâni Allahü teâlâya kavuşmak olsun. Gâyen sonsuz sermâyeyi elde etmek ise, dünyâ mallarından yüz çevirip, Anadolu´nun güzel şehirlerin­den Uşak´ta oturan Seyyid Ahmed-i Semerkandî hazretlerine varıp teslim ol. Uzlet köşesine çekilip, dâimâ Rabbin ile bulun!” denildi. İşte bu mâ­nevî işâretten ve almış olduğu emirden sonra kendinde bir başkalık his­seden Hüsâmeddîn Uşâkî hazretleri, bir an önce bu zâta kavuşmak ar­zusu ile yanıp tutuşmaya başladı. Babasından mîrâs kalan bütün malla­rını, servetini ve kurulu ticâret düzenini kardeşi Mahmûd Çelebi´ye ba­ğışlayıp, kalbinden dünyâ sevgisini uzaklaştırdı. Durmadan içini yakan aşk ateşinin tesiri ile, yaya olarak Buhârâ´dan ayrılıp yola çıktı. Aylarca süren zahmetli ve meşâkkatli yolculuklardan sonra, Erzincan vilâyetine geldi. O sırada Erzincan´da bulunan Seyyid Ahmed-i Semerkandî haz­retleri ile karşılaşıp ona bağlanarak, sâdık bir talebesi oldu. Sonra hocası ile birlikte Uşak´a giderek oraya yerleşti. Hakîkî rehber olan bu büyük âli- me bağlılığının kuvveti sâyesinde kemâle kavuşup, evliyâlığın yüksek derecelerine ulaştı. Seyyid Emîr Semerkandî hazretleri, kısa zamanda evliyâlık makâmına yükselen Hüsâmeddîn-i Uşâkî´ye, aldığı mânevî emir üzerine hilâfetnâme verdi.

Osmanlı Devletinde yetişen âlim, velî ve büyük hattatlardan Hattat Hâfız Osman Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) İstanbul´da H.1052 de doğdu. H.1110 de vefât etti. Kocamustafapaşa´daki Sünbül Efendi Der­gâhı bahçesinde defnedildi.

Dergâhın şeyhlerinden Seyyid Alâeddîn Efendiden aldığı ilim ve feyzle, kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye eden Hâfız Osman Efendi, ilim ve ibâdette zühd ve takvâda çok ilerlemişti. Hâl ve hareketlerini, ahlâk ve tabiatını Allahü teâlânın emrine, Resûl-i ekremin sünnet-i şerîfine uy­durmakta büyük mesâfeler katetmişti. Her hafta Cumâ günleri Sünbül Efendi dergâhına gider, dervişlere zikr esnâsında nezâret eder, onlara yol gösterirdi. Zikr esnâsında kendisinden geçer, koynuna koyduğu va­raklar hâlindeki yazılar, ortalığa yayılırdı. Üzerinde fevkalâde güzellikte yazılar bulunan bu varaklar, orada bulunanlar tarafından toplanır, daha sonra Hâfız Osman´ın müsâdesiyle arzu edenlere dağıtılırdı. İhtiyâcı olan dervişler, kendisine verilen varakı satarak ihtiyâcını görür, ihtiyâcı olma­yan da bereketlenmek için o varakı saklar, evinin en güzel köşesine asardı.

Hâfız Osman Efendi, gâyet mütevâzî ve cömertti. Allahü teâlânın bir kulunu memnun etmekten bir müslümanın işini görüp, duâsını almaktan çok hoşlanırdı. Meşk (Hat) dersi almak için gelen hevesli ve istidâtlı olan herkesle ilgilenirdi. Pazar ve Çarşamba günleri umûmî ders yapardı. Bir gününü zenginlere, bir gününü de fakirlere ayırmıştı. Cumâ günleri Sünbül Efendi Dergâhına giderken evinden erken vakitte çıkar, yolu üs­tünde, elindeki yazısını tashîh ettirmek için bekleyen talebelerle tek tek ilgilenirdi. Bekliyeni gördüğünde hemen atından iner, yol üstündeki bir taşa oturur, gerekli düzeltmeyi yapardı. Talebelerinin özürlerini kabûl eder, onları sıkıntıya sokmazdı. Birgün talebelerinden biri peşi sıra geldi. Tâkib edildiğini anlayan Hâfız Osman Efendi, dönüp ona ne arzu ettiğini sordu. O da, rahatsızlığı sebebiyle birkaç gündür dersine gelemediğini, meşkini tashîh ettirmek için de fırsat bulamadığını söyledi. Osman Efendi, talebenin özrünü kabûl edip, hemen atından indi. Yol üstünde bir taşa oturup, gerekli tashîhi yaparak talebenin gönlünü ve hayır duâsını aldı.

Hâfız Osman Efendinin bu hâlleri pâdişâh hocası olduktan sonra da değişmedi. Aynı tevâzu ve aynı alçak gönüllülüğü devâm etti. Eline ge­çen malı Allah yolunda, fakir fukarâya harceder, kendisi eski hâlinde de­vâm ederdi.

Hâfız Osman Efendi, vakitlerini bir an boş geçirmez, ya ilim öğren­mekle, ya ibâdet etmekle, ya ilim öğretmekle, veya hat dersleri vermekle geçirirdi. Elinin alışkanlığının bozulmaması için hergün mutlakâ yazardı. Hacca giderken de her konaklayışta yazı yazmış, el alışkanlığının bo­zulmamasına çok dikkat etmiştir.

Kırk sene boyunca durup dinlenmeden çalışan Hâfız Osman Efendi; yirmi beş Mıshaf-ı şerîf, çok sayıda En´âm-ı şerîf, Delâil-i hayrât, yazı kıt´aları, karalamalar, murakka´lar yazdı. Bir gece rüyâsında Resûl-i ek- rem efendimizi görmekle şereflenerek aldığı emir üzerine, ilk defâ levha şeklinde Hilye-i seâdet´i yazdı. Bu hilyelerde Resûl-i ekremin şe­mâil-i şe- rîflerini, mübârek yüzlerinin şekillerini, hazret-i Ali´nin rivâyetine göre târif etti. Asırlarca elden ele duvardan duvara dolaşan Hilye-i seâdet levhala- rı, cemâl-i Resûlullaha âşık insanların yetişmesine vesîle oldu. O´nun mübârek şemâil-i şerîflerini geceleri rüyâlarında, gündüzleri âşikâre gö- ren bu mübârek insanlar, Hâfız Osman Efendiye binlerce du­âlar gönder- diler.

Hattat Osman Efendi, özenerek, bütün ustalığını kullanarak şânına lâyık edeb ve saygıya riâyet ederek yazmış olduğu Mıshaf-ı şerîfleri; zamânın en usta nakkaş ve tezhibçilerine teslim ederdi. Onlar da aynı edeb ve saygı içerisinde vazifelerini icrâ ederler, asırlara mâl olacak, binlerce müslüman tarafından kopye edilip yazılacak, milyonlarca müslü- man tarafından okunacak şâheserler vücûda getirdi. Hâfız Osman Efen- dinin eserlerini, yeğeni Bayrampaşa türbedârı Hâfız Mehmed Çelebi ve Ahdeb Hasan Çelebi gibi tezhib ustaları süslerlerdi. İstanbul´un, za­mânın hilâfet merkezi olması sebebiye, Hâfız Osman hattı ile basılan Kur´ân-ı kerîmler bütün dünyâya yayıldı. Hâfız Osman Efendi de bütün dünyâda rahmetle anıldı.

Anadolu velîlerinden Himmet Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) za­mânının usûlüne göre Zeyrekzâde Seyyid Yûnus Efendinin ilim mecli­sinde bulunup, aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti ve ondan icâzet aldı. İlimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, kırk akçe yevmiye (gündelik) ile mü­derris olmaya hak kazandı. Fakat o medresede ilim okutmaktan ziyâde tasavvuf yoluna yönelmeyi tercih etti. Bir gün medresenin odasında ge­zinirken, başını önüne eğip; “Ey Himmet! Şimdi müderris olacağını farz edelim. Mertebeleri yavaş yavaş geçerek, kâdıasker ve nihâyet şeyhü­lislâm oldun. Ondan sonra olacağın hiçtir. Bu kadar debdebeden sonra o neticeye ulaşmaktansa, şimdiden hiç olmaya baksana.” diyerek odadan dışarı çıktı ve kapısını kapadı. Bir Allah adamının sohbetinde ve hizme­tinde bulunup mânevî yolda ilerlemeye karar verdi. Yolda giderken Hal- vetiyye tarîkatının büyüklerinden ve Uşşâkîliğin kurucusu olan Hüsâmed- dîn Uşşâkî´ye rastladı. Hüsâmeddîn Efendi, Allahü teâlânın kalbine ver- diği keşf kuvveti ile, Himmet Efendinin hâlini anladı. Ondaki kâbiliyeti gö- rüp; “Oğlum Himmet aradığın bizdedir.” buyurdu. Bunun üze­rine Himmet Efendi, Hüsâmeddîn Uşşâkî´ye bağlanarak, talebesi oldu. Uzun süre mü- câhede ve riyâzet çektikten sonra, Hüsâmeddîn Uşşâkî´den hilâfet aldı. Hocasının izni ile memleketine gitti. Memleke­tinde Bayrâmiyye yolu bü- yüklerinden Bolulu Ahmed Efendi ile sohbet etti. Bir süre Ahmed Efendi- nin hizmetinde bulunarak Bayramî tarîkatı üzerine sülûkunu tamamlaya- rak ondan da hilâfet aldı. Uşşâkîlik ve Bayramîlik tarîkatlarının sırlarını birleştirdi.

Osmanlı âlimlerinin en büyüklerinden Hocazâde (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretlerinin babası, ticâretle meşgûl olan büyük servet sâhibi bir tüccar idi. Âilesi ve çocukları son derece bolluk ve refah içindeydi. Hoca- zâde, babasının mesleğini terk edip ilim öğrenmeye yöneldi. Ba­bası bu isteğine râzı olmadı. Bu yüzden babasının gözünden düştü. Kardeşlerine harcamaları için bol bol para verirken, Mustafa´ya günde bir akçe verirdi. Bu sebeple onlar bolluk ve nîmetler içerisinde yaşadığı halde, küçük Mustafa sıkıntı ve yokluk içinde ilim tahsîline devâm etti. Kitap almaya bile parası yoktu. Babası ona hiç yardım etmiyordu. Buna rağmen o, zor bir geçim içinde de olsa günlerini ilim yolunda koşturmak ve bilgi dağar- cığını genişletme gayreti içerisindeydi. Elbiseleri yırtık ve yamalı idi, ama güzel huyla bezenmiş üstün olgunluğuyla gün gibi parıl­damaktaydı.

Bir gün babası ve kardeşleriyle birlikte Emir Sultan hazretlerinin tale­belerinden Şeyh Velî Şemsüddîn´in konağına gitmişlerdi. Şeyh hazretleri; “Bunlar kimlerdir ” diye sorunca, babası; “Oğullarımdır.” dedi. Sonra iyi giyimli ve neşeli çocukların yanında sefil giyimli ve üzüntülü bir halde du­ran Mustafa´ya bakarak; “Ya bu kimdir ” diye sordu. Babası; “O da oğ­lumdur.” cevâbını verince, Şeyh hazretleri onun bu tutumunu beğen­me- di. “Neden çocuklarına eşit şekilde davranmıyorsun ” diye sordu. Baba- sı; “Bu benim işimi bıraktı, ticârî işlerimle ilgilenmiyor, başka bir yol tuttu. Onun için bunu gözümden çıkarmışım.” diye cevapladı.

Şeyh Şemsüddîn, elbette bu çocuğun yaptığı doğrudur diye pekçok nasihatler ettiyse de, Hoca Yûsuf kabûl etmedi. Onlar giderlerken Mus­tafa´yı yanına çağırıp tatlı nasîhatlerle yüreğinde yumaklaşan kırgınlıkları giderdi ve; “Bu perişan hâline bakıp sakın ilim yolundan ayrılma, çünkü doğrusu senin yaptığındır. Babanın düşündüğü doğru değildir. Bu yolda bütün iyi hasletleri, güzellikleri ve kemâlâtı kendinde toplamak vardır. İl­min şerefi seni öyle bir mertebeye ulaştıracak ki, baban, makâmının yü­celiğinden şaşıracak, kardeşlerin de kapında hizmetine duracaklardır.” diye teselli etti.

Bu nasîhatler Molla Mustafa´nın okuma ve ilim öğrenme aşkını kat kat artırdı. İçi bu arzu ve hevesle doldu. Kitap almaya parası olmadığın­dan en ucuz kâğıtlardan alarak derslerini kendi eliyle yazıp çalıştı. Kâdı Ayasuluğ´dan usûl, meânî ve beyân ilimlerini okudu ve onun hizmetinde bulundu. Daha sonra Hızır Bey bin Celâl´in hizmetinde yetişip, ondan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hızır Bey bin Celâl onun olgunluğuna ve diğer talebeleri arasındaki üstünlüğüne bakarak muidliğe, asistanlığa getirdi. Hızır Bey Çelebinin derslerine devamla ilimdeki üstünlüğü daha da arttı. Hızır Bey onu çok sever ve iltifat ederdi. Hattâ kendisine sorulan bâzı suâller için “Akl-ı selîme mürâcaat ediniz.” diyerek Hocazâde´ye havâle ederdi. Sonra Sultana onun ilimdeki üstünlüğünden bahsederek ona bir medresede görev verilmesini istedi. Böylece Hocazâde, Kestel kâdılı­ğına tâyin edildi. Daha sonra Bursa´da Esediyye Medresesi müderrisli­ğine getirildi. Bu medresede altı sene ilim öğretti. Bu müddet içinde Şerh-i Mevakıf´ı baştan sona kadar inceleyip ezberledi. Ancak parasız­lıktan bir türlü kurtulup rahata kavuşamadığı için ev işlerini de kendisi gö­rüyordu.

Sultan Mehmed Han (Fâtih) Osmanlı tahtına oturup da onun âlimlere muhabbeti ve lütf-ı ihsânı ün salınca ve çevresine zamânının meşhur âlimlerini toplayınca, Hocazâde de onun yanında olmak şerefini kazan­mak istedi. Ne var ki yolculuk masraflarını karşılayacak parası olmadı­ğından bir türlü yola çıkma cesâretini bulamıyordu. Bu sırada derslerine katılan bir talebenin sekiz yüz akçesi olduğunu öğrenince, bu parayı ödünç alıp yola çıktı. Talebe de yanında ve hizmetinde idi. Oraya öyle bir zamanda vardı ki, pâdişâhın otağı İstanbul´dan Edirne´ye gidiyordu. Pâ­dişâh-ı âlem, bir yanında Molla Seyyid Ali, diğer yanında Molla Zeyrek olduğu halde ilmî konularda münâzara yaparak ilerliyordu. Vezir Mah- mûd Paşa, Hocazâde´yi görünce; “Hoş geldin. Ben de seni Pâdi­şâha anlatmıştım. Gel hemen onunla görüş.” diyerek önüne düşüp Pâdi­şâhın yanına yaklaştılar. Hocazâde hükümdârı selâmlayıp elini öptü. Mahmûd Paşa onun Hocazâde olduğunu bildirerek ilmini övdü. Hocazâde bundan sonra Molla Seyyid Ali´nin yanında at sürerek sohbete katıldı. Zaman zaman en ince meselelerde görüşlerini açıklayıp ilimdeki üstünlüğünü ortaya koydu. Bir müddet sonra Seyyid Ali ve Molla Zeyrek Pâdişâhın yanından ayrıldılar. Hocazâde ise uzun bir süre Pâdişâhla yan yana sohbete devâm etti. Bu sohbet dolayısı ile Molla Seyyid Ali ve Molla Zeyrek´e Pâdişâhın ihsânları geldiği halde Hocazâde´ye bir pul bile verilmedi. Bu bakımdan Hocazâde gönlü kırık olarak üzüntü içerisine düştü. Onun hâline vâkıf olan talebesi, hakkında ileri geri konuşmaya ve hizmetini görmemeye başladı. Mola verildiği bir gün Hocazâde atını ken­disi timar ettikten sonra bir ağacın gölgesinde dinlenmekteydi. O sırada dergâh-ı âlî kapıcılarından üç kapıcının, Hocazâde´nin çadırı nerededir diye sorarak geldiklerini gördü. Kimileri Hocazâde şu ağaç altında oturan eski giysili kişidir diye mollayı işâret ediyorlardı. Ancak kapıcılar onun da herkes gibi bir çadır ve çardağı olacağını düşünerek bu söze îtibâr et­mediler. Hattâ birkaç kişiyi bizimle alay etme, aradığımız kimseyi âlem­lere gölge olan Pâdişâh istiyor, diyerek azarladılar. Ancak her kime sor­dularsa, hep orası gösterilince, mecburen Molla´nın yanına gelip selâm verdiler. “Hocazâde siz misiniz ” diye sordular. Evet cevâbını alınca, hürmetle eğilip elini öptüler ve Devletlü Pâdişâha hoca oldunuz deyip tebrik ettiler. Hocazâde onların sözlerini, davranışlarını alaya yorarak önce inanmadı. Fakat o sırada Pâdişâh konakçılarının hızla gelip büyük bir çadır kurduklarını gördü. Ayrıca birkaç at ve katır, binek, yatak ve de­ğerli giysiler ile on bin akçe para da getirdiklerini öğrenince şüphesi kal­madı. Onlar cins atlardan birini hemen koşumlarla donatıp yanına getir­diler ve buyurun yüce Pâdişâh sizi bekler dediler.

İş böyle gelişince, Hocazâde o bin türlü naz ve saygısızca davranan uykucu talebenin yanına vardı ve uyandırmak istedi. Fakat o eski huy­suzluğu ile sözünü sakınmayıp; “Bir parça istirahata bırakmaz mısın ” diye bağırdı.Talebe, bin bir ısrardan sonra gözünü açtı ve büyük bir devlete erişmiş olan Molla´nın hemen ayaklarına kapanıp özürler dile­meye başladı. Hocazâde onu teselli ederek Pâdişâhın ihsânından ona olan borcunu fazlasıyla ödedi ve gönül rahatlığı ile pâdişâhın mutlu ka­tına varıp elini öptü. Pâdişâh, Hocazâde´den sarfla ilgili İzzî adlı eseri okudu. Zaman geçtikçe Hocazâde´nin Pâdişah katında değeri gittikçe arttı. Bu durum bâzı kimselerin hasedine yol açtı. Hattâ Fâtih Sultan Mehmed Han Edirne´de bulunduğu sırada, Vezir Mahmûd Paşa, Hocazâde´nin kazasker olmak istediğini Sultana bildirdi. Sultan da; “Bizi sohbetinden mahrûm etmek mi istiyor ” diyerek üzüldü. Ancak, daha sonra onu Edirne´ye kazasker tâyin etti.

Hocazâde´nin babasına, oğlunun kazasker olduğu haberi ulaşınca önce inanmadı. Daha sonra haber yaygınlaşınca inandı. Diğer oğulla­rıyla birlikte oğlunu ziyâret etmek için, Bursa´dan Edirne´ye gitmek üzere yola çıktı. Babasının gelmekte olduğu haberini duyan Hocazâde, baba­sını âlimlerden ve Edirne eşrâfından bir toplulukla karşıladı. Baba-oğul kucaklaştılar. Babası Hocazâde´den özür dileyip eski kusurlarının affını isteyince; “Olsun, siz öyle yapmasaydınız, biz böyle olmazdık.” diyerek, babasına güzel muâmelede bulundu. Babası için çok güzel bir ziyâfet hazırladı. Ziyâfet sofrasına babasıyla berâber oturdu. Diğer ileri gelenler ve âlimler rütbelerine göre oturunca, kardeşlerine sofrada yer kalmayıp, fakirlik ve ihtiyaç hâlinde olmadıkları halde, hizmetçilerle birlikte ayakta kaldılar. Bu vesîleyle, ilim ehline verilen önem ortaya çıktı. Molla bu hâli görünce, Velî Şemseddîn´in sözlerini hatırladı. Cenâb-ı Hakk´a şükretti.

İlme rağbeti fevkalâde olup, ilim öğrenmek için, gençliğinde servet nî- metinden mahrum olmayı göze aldığı gibi, sonraları da, bir makamda bu- lunmaktan daha çok müderrislikle iftihâr ederdi. Belki ilim öğrenmek ve öğretmeye engel olur düşüncesiyle, mevki ve makâmı zorla kabûl eder- di.

Hocazâde en iyi bildiği meselelerde dahi fetvâ kitaplarını karıştırma- dan cevap vermezdi. Hattâ bir günde aynı konu iki defâ sorulsa yine kitâba başvurup açıklamasını öyle yapardı. Yanında duran talebeleri bâ- zan; “Efendim daha yeni kitâba bakmıştınız. Bu defâ da bakmadan ce- vap veremez miydiniz.” diye sorduklarında; “Eğer ilmime güvenip bak- masam, gönül tenbelliğe alışır.” derdi.

İstanbul evliyâsından Hüsâmeddîn Nakşî (rahmetullahi teâlâ aleyh) az yer, az içerdi. Diğer zamanlarında sebze ile yetinirdi. Yemelerine bu sûrette dikkat ettiğinden sıhhatleri dâimâ îtidâl üzere olur, vücudlarında hastalık pek seyrek görülürdü. Hüsâmeddîn Efendi ilmini tamamlayıp, icâzetini alıp, müderris olarak artık mühim bir mevkı sâhibi olmak kendi­sine pek kolay iken buna rağbet etmeyip, mânevî olgunluklar kazanmayı tercih edip, Eyüp´te bulunan Zâl Mahmûd Paşa Medresesinde bir hüc­rede yerleşip garibâne yaşamayı tercih etmiştir. Talebeliğinde bir taraf­tan dînî ilimleri öğrenirken, zengin bir âilenin çocuğu olmasına rağmen son derece sabır ve kanâat içinde nefsiyle mücâdele üzere yaşamıştır. 96 senelik ömrünü ya bir medrese odasında, yâhut dergâh odasında yalnız başına geçirmiştir.

Ömrünün sonuna kadar her verdiği dersden, vâz u nasîhatlerinden dolayı kimseden bir ücret almamış, bunları sırf Allahü teâlânın rızâsı için yapmış, insanları dînen, ahlâken ve amel bakımından aydınlatmıştır. Ahlâkında, âdetlerinde, söz ve işlerinde, insanlara muâmelelerinde yap­macıktan, riyâ ve gösterişten uzak kalmıştır. Vakitlerinin çoğunu gece kaldığı odasında geçirmekle berâber, bey, dilenci kim olursa olsun her­kesle görüşür, sâde ve açık sohbet eder ve herkese eşit muâmelede bulunurdu. Sohbetlerinden kimse sıkılmaz, bilakis lezzet alırlardı. Latî­feleri, sünnet-i seniyye dâhilinde olurdu. Rahat konuşur kimseden çe­kinmezdi.

Çok cömert ve güzel ahlâklı idi. Yanında, altın, gümüş ile toprak ve saksı parçası eşitti. Allahü teâlânın rızâsından başka bir şey düşün­mezdi. Sözlerinde hal ve işlerinde tevekkül sâhibiydi. Halktan biriymiş gibi görünürdü. Sünnet-i seniyyeye de bağlılıkta çok gayret gösterirdi. Talebelerine ve sevenlerine de böyle olmalarını tavsiye ederdi. Nâfile ibâdet de çok yapardı, fakat nâfileleri insanlardan gizlerdi.

Şam´da yetişen âlimlerin en büyüklerinden ve Osmanlıların en meş­hûr fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Âbidîn (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.1198 senesinde Şam´da doğdu. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretlerinin sohbeti ile şereflenerek kemâle geldi.

İbn-i Âbidîn, zâhir ilimlerini öğrendikten sonra, kelâm ve tasavvuf ilimlerini de zamânın en büyük âlimi ve tasavvuf ehli, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî´den öğrendi. Onun sohbeti ile şereflenerek kemâle geldi.

İbn-i Âbidîn (Seyyid Muhammed Emîn bin Ömer) hazretlerinin dîne uymaktaki hâlleri meşhûrdur. Haram, mekruh ve şüphelilerden kesinlikle uzak durur, mübahları çok az kullanır, ibâdetlerinde sünnetlere, müste- haplara, edeplere uymakta son derece titiz davranırdı. Beş vakit namaz- da, tahiyyâtı okurken, Resûlullah efendimizi baş gözü ile görürdü. Göremediği zaman o namazı yeniden kılardı.

Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî´nin kıymetli talebelerinden olan İbn-i Âbidîn, ondan ders aldığı sıralarda, bir gece rüyâda Resûlullah efendimizin üçüncü halîfesi hazret-i Osman´ın vefât ettiğini ve Câmi-i Emevî´de na­mazını kendisinin kıldırdığını gördü. Sabahleyin derse gidip Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretlerine bu rüyâyı olduğu gibi anlatınca, o da; “Senin rüyânın tâbiri, Allahü teâlâ bilir ki şöyledir: “Ben yakında vefât ederim, sen benim cenâze namazımı Câmi-i Emevî´de kıldırırsın. Çünkü ben, hazret-i Osman´ın torunlarındanım.” buyurdu. Aradan birkaç gün geçince Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî tâûn, vebâ hastalığından şehîd olarak vefât etti. Namazını İbn-i Âbidîn kıldırdı.

İbn-i Âbidîn hazretleri, fakirlere pekçok sadaka verir, akrabâsını ziyâ­ret eder, annesine, babasına çok iyilik ve hürmet ederdi.

Onun meclisinde boş söz konuşulmazdı. Şam´da ve diğer şehirler­deki şer´î mahkemelerde ihtilaflı hüküm verilse, derhal ona mürâcaat olunarak düzeltilirdi. En mühim ve zor meseleler ona sorulurdu. İhtilaflı bir şey hakkında ona mürâcaat edilmeden hüküm verilmezdi. İlim kitap­ları üzerine kendi güzel yazısıyla öyle açıklamalar kordu ki, böylece en zor meseleler kolaylıkla anlaşılırdı. Kendisine sorulan sorulara verdiği cevapları güzel bir üslupla yazardı. Birçok talebe yetiştirip icâzet, dip­loma vermiştir.

İbn-i Abidîn´in en meşhûr eseri Redd-ül-Muhtâr´dır. Bilhassa bu ese­riyle tanınmıştır. Bu kitabı, Dürr-ül-Muhtâr kitabına yaptığı beş ciltlik hâ­şiyesidir. Dürr-ül-Muhtar´a haşiye yazarken önce Vakıf bahsinden baş­lamış, daha sonra başa dönmüştür. Önceki yazdıklarını temize çekme­den vefât edince bu kısımlar oğlu Alâeddîn tarafından temize çekilmiştir. Kitap, İbn-i Âbidîn ismiyle meşhûr olmuştur. Bu eseri Hanefî mezhebin­deki fıkıh kitaplarının en kıymetlisi ve en faydalısıdır. Fukahâ (fıkıh âlim­leri) tarafından, üzerinde söz edilmiş her meselenin hülâsası, bütün İs­lâm âlimlerinin kabûl ve takdir ettiği bir şekilde bu kitapta toplanmıştır. Hanefî mezhebinde kendi zamânına kadar yazılmış fıkıh kitaplarının sanki bir özetidir.

Dört mezhebin inceliklerine vâkıf, derin âlim, kâmil velî Seyyid Abdül- hakîm Efendi; “Hanefî mezhebindeki fıkıh kitaplarının en kıymetlisi, en faydalısı İbn-i Âbidîn´dir. Her sözü delîl, her hükmü senettir…” bu­yurdu

İbn-i Âbidîn hazretlerinin hocası Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretleri­nin kendisine yazdığı bir mektup aşağıdadır.

“Her sözü sened olan büyük âlim Mevlânâ Muhammed Emîn Âbi- dîn´e en güzel duâlarımı ve en latîf medhlerimi bildiririm.

Sizinle görüşüp buluşma arzumuz çoğaldı. Size olan muhabbet ate­şimiz arttı. Şeyh İsmâil Enârânî´nin sizden tarafa gitmesini vesîle ederek bu mektubu yazıyorum. Yazdığınız pek kıymetli eserlerle İslâm âlemine yaptığınız büyük hizmet için, pekçok duâlara mazhar oldunuz.

Siz de bizim hâlimizi sorarsanız, sevdiklerimizden uzak kalmamızın acısı içindeyiz. Allahü teâlâdan dileğimiz, sizin de öyle olmanızdır. Hâlle­rinizi bize bildirmeyi ihmâl etmeyiniz. Allahü teâlânın izniyle, her sıkıntı­nızda bütün gücümüzle size yardım edeceğiz.

Selâm eder, bütün kalbim ve rûhumla yanınızda olduğumu bildiririm.”

Evliyânın büyüklerinden İbn-i Semmâk (rahmetullahi teâlâ aleyh) yaşayışı ve hikmetli sözleriyle, binlerce insanın Allahü teâlânın râzı ol­du- ğu yola kavuşmasına sebeb oldu. Hıristiyan bir genç iken, İbn-i Sem- mâk´tan işittiği sözlerden kalbinde îmân nûru parlayan Mârûf-i Kerhî´yi, İmâm-ı Ali Rızâ´ya götüren ve orada îmân etmesine sebeb olan İbn-i Semmâk hazretleridir.

Allahü teâlâya itâat edenleri çok severdi. Bu sebeple vefâtından az önce; “Yâ Rabbî! Âsî olduğum zamanlarda bile sana itâat edenleri sev­diğimi bilirsin. Benim itâatkâr kullarına olan bu sevgimi isyân ve günahla­rıma keffâret say.” buyurdu.

Yemen´in meşhûr velîlerinden İbn-i Üstâd-ül-A´zam Seyyid Abdullah bin Alevî (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.638 de doğdu. H.731´de vefât etti.

Derslerinde, sohbetlerinde ve münâsebetlerinde dâimâ insanlara faydalı olmuş, onların saâdete kavuşması için çalışmıştır. Huzûruna ge­lenlerden müşkülü, sıkıntısı olanlar onun bereketli nazarlarıyla sıkıntıla­rından kurtulurlardı.

Tevâzûda, alçak gönüllülükte emsâline az rastlanırdı. Büyük-küçük herkese mütevâzî davranırdı. Kendisini asla büyük görmezdi. Dünyâya hiç düşkünlük göstermezdi. Gariplere, fakirlere, yetimlere çok yardım ederdi. Cömertliği şaşılacak derecedeydi. Muhtaçlar için husûsî bir yar­dım müessesesi kurmuştu. Komşuları ve yaşadığı beldenin insanları onun çok iyilik ve yardımını gördüler. İnsanlara hem dîn-i İslâmı anlata­rak mânen ve ihtiyaçlarını karşılamak sûretiyle de madden yardımcı olurdu. Yaşadığı Terîm şehrinde kendisini tanıyan tanımayan herkese yardımı ulaşırdı. Benî Alevî Mescidi için bir hurma bahçesi, arâziler ve su kuyusu, çeşmeler vakfetti. Bunların gelirleri, mescidin bakımı ve misâfir­leri barındırmak için harcanırdı. Yine vefât edenlere kabir hazırlanması, be­beklere süt verilmesi için vakıflar kurdu. Yaptığı hizmetler o kadar ge­nişledi ve insanlara faydalı oldu ki, o zaman sultanlar bile böylesini ya­pamazdı.

Evliyânın meşhûrlarından İbn-i Vefâ (rahmetullahi teâlâ aleyh) tef­sîr, fıkıh, tasavvuf ve edebiyât ilimlerinde âlim olup, velî bir zâttı. H.759 da Kâhire´de doğdu. H.807 de Ravda´da vefât etti.

İbn-i Vefâ daha küçük yaşta babasını kaybetti. Babası vefât etmeden önce, oğlu İbn-i Vefâ´yı ve diğer oğlu Ahmed´i, dostlarından sâlih bir zât olan Şemseddîn Muhammed Zeyle´î´ye bıraktı. Bu zât, İbn-i Vefâ´yı ve kardeşini büyütüp, terbiye etti. Fıkıh ilmi öğrenmelerini sağladı. İki kar­deş, en iyi şekilde tahsîl görüp, güzel ahlâklı yetiştiler.

İbn-i Vefâ on yedi yaşına geldiğinde, evliyânın meşhûrlarından olan babası Muhammed Vefâ´nın yerine irşâd, Allahü teâlânın emir ve ya­saklarını bildiren, insanlara doğru yolu anlatma makâmına oturdu. Kısa zamanda babası gibi meşhûr olup sevildi. Talebeleri ve sevenleri gün­den güne arttı. Sohbetleri herkes tarafından anlaşılacak şekilde tatlı ve tesirliydi. Çok zarîf ve güzel giyinir, yaşayışı ve ahlâkı ile insanlara örnek olurdu. Mâlikî mezhebinden ve Şâzilî tarîkatındandı. İmâm-ı Şa´rânî onun hakkında; “Evliyânın sözlerini duydum ve eserlerini çok okudum. Ondan daha âlimi ve sözlerinden daha delîllisini, sağlamını görmedim.” buyurmuştur.

Anadolu´da yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden Mevlânâ Seyyid İbrâhim Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) hem anne, hem de baba tarafından asâlet sâhibi temiz âilelere mensûb, çok edepli, aklı ve zekâsı fevkalâde olan bir kimseydi. Dünyâya düşkün olmaması o dereceydi ki, onun yanında altın ile saksı parçası bir idi. Dünyâlık şeyler­den eline geçenlerin, kendisine zarûrî kısmını bırakıp, fazlasını ihtiyaç sâhiplerine verirdi. Bir ân Allahü teâlâdan gâfil olmazdı. Hizmetçileri dâ­hil, hiçbir zaman hiçbir kimseye şu işi şöyle yap diye emr etmez, zarûrî lâzım olursa, yine emretmeyip îmâ yoluyla bildirirdi. Meselâ su kabını boş görse, hizmetçisine bunu doldur demez; “Bunu yapan kimse su koymak için yapmıştır.” derdi.

Allah rızâsı için çok ibâdet edenlere mahsus nûrlar, Seyyid İbrâhim´in yüzünde gün ışığı misâli parlardı. İnsanlarla konuşmasında ender rastla­nan bir husûsiyete sâhib idi. Sözde ve fiilde, büyükler ile küçükleri bir tutar, küçükleri de büyükler gibi vakarla, ağırbaşlılıkla karşılardı. Bu da tevazuunun çokluğundandı. Beş vakit namazı câmide cemâatle kılar, akşam ile yatsı arası mescidde bulunup, ibâdet ile meşgûl olurdu.

İnsanın anlatmaktan âciz kaldığı güzel sıfatları ve fazîletleri yanında, hüsn-i hatta (güzel yazı yazmakta) da mehâret ve ihtisas sâhibi idi. Bir­çok mûteber eseri, kendi hattı (yazısı) ile yeniden yazmıştır.

Ömrünün sonlarına doğru gözlerinin görme hassası gidip, iki gözü de görmez olmuştu. Bir ilâç yapılıp, Allahü teâlânın izni ile bir gözü açıldı. Ömrünün sonuna kadar, o bir tek gözü ile yetindi. Hiçbir zaman dünyâya rağbet gözüyle bakmadı.

Osmanlı âlimlerindenTaşköprüzâde diye tanınan Ahmed bin Mus­tafa, Şakâyik-ı Nu´mâniyye isimli meşhûr eserinde, Seyyid İbrâhim´i an­latırken buyuruyor ki: “Ölüm hastalığında Seyyid İbrâhim´i ziyârete gittim. Vefâtı yaklaşmıştı. Geldiğimi anlayınca gözünü açıp; “Hak teâlâ hazret­leri çok kerîm ve latîftir. O´nun, târif ve tavsîfin çok üstünde, hadsiz ve hesapsız olan lütuf ve keremi bana müşâhede olundu.” buyurdu. Bun­dan sonra yine kendinden geçip gözlerini kapadı. Yanından ayrıldığım gece vefât ettiğini öğrendim.”

Evliyânın büyüklerinden İbrâhim Gülşenî (rahmetullahi teâlâ aleyh) H.830 da Âzerbaycan´da doğdu H.940 da Mısır´da vefât etti.

Babası Emîr Muhammed, asîl bir Türk âilesindendir. Emîr Muham- med vefât ettiğinde İbrâhim´in yaşı küçüktü. Amcası Seyyid Ali onun ter- biyesi ve eğitimi ile meşgûl oldu. Değerli hocalara göndererek ilim tah- sîline gayret etti. Çok zekî ve kâbiliyetli olan İbrâhim, kısa za­manda ak- ranları arasında en ileri dereceye kavuştu. Tefsîr, hadîs ve fı­kıh ilminde âlim oldu. Bilgisini daha da arttırmak için, o zamânın ilim, ir­fân merkezi olan Semerkand´a gitmek üzere yola çıktı. Yorucu yolculuk­lardan sonra Tebrîz´e ulaştı. Sultan Uzun Hasan´ın Kâdı´l-kudâtı Mevlânâ Hasan ile sohbet etti. Mevlânâ Hasan, İbrâhim´in âlim ve fazîletli biri ol­duğunu an- layınca, ona çok hürmet göstererek; “Tebriz´de kalırsanız, size maddî mânevî her türlü kolaylığı sağlar, hizmetinizi görmekle şeref­leniriz.” dedi. İbrâhim de kabûl edince, durumu Sultan Uzun Hasan´a bil­dirdi. Sultan ona, dîvân-ı hümâyûnunda nişancılık vazîfesi verdi. Böylece devlet hizmeti görmeye başladı. Fakat İbrâhim´in niyeti ve yaratılışı bu işe uygun değildi. Bu işe bir türlü ısınamadı. Haramlardan kaçmak, şüp­heli korkusuyla mübahları dahi terk etmek bu işte olamıyordu. Arzusuna uygun yaşayabilmek için, Seyyid Yahyâ Şirvânî´nin halîfesi Dede Ömer Rûşe- nî´nin hizmetine girerek, talebesi oldu. Her emrini yerine getirmek için canla başla çalıştı. Nefsini terbiyeye çalıştı ve çok uğraştı. İsteklerini yapmayıp, istemediklerini yaparak nefsine muhâlefet etti. Bu gayreti se­bebiyle, cenâb-ı Hak pekçok ihsânlarda bulundu. Kalp gözü açıldı. Kısa zamanda Ömer Rûşenî hazretlerinden icâzet, diploma almakla şeref­lendi. Hocası, Dede Ömer Rûşenî´nin kendisine Gülşenî diye hitâb et­mesi üzerine, lakabı Gülşenî kaldı ve bu lakapla tanındı. İbrâhim Gülşenî hazretleri bundan sonra Tebriz´deki medresede ders vermeye başladı.

İbrâhim Gülşenî´nin Allahü teâlânın emirlerini yapmakta ve yasakla­rından kaçınmaktaki gayreti pek ziyâdeydi. Dünyâya zerre kadar mey­letmez, şüpheli korkusuyla mübâhların fazlasını terk ederdi. Allahü teâlâya olan korkusundan günlerce yemek yemek aklına gelmezdi. Eline geçen malları fakirlere dağıtır, kendisi kimseden bir şey kabûl etmezdi.

İnsanlara öyle tatlı, hoş, yumuşak davranırdı ki, dost-düşman herkes onu takdîr ederdi. Müslümanlar onun huzûruna geldikleri gibi, kâfirler bile İbrâhim Gülşenî´nin alçak gönüllülüğünü görüp seve seve müslüman olurlardı. Sultan Uzun Hasan da İbrâhim Gülşenî´yi sever, hürmet ederdi. Sultan bir gece acâyib bir rüyâ gördü. Rüyâsında iri yarı siyah bir kimse, kendisini öldürmek kastıyla, elinde kılıç saldırdı. Öldürülme korkusun­dayken, İbrâhim Gülşenî hazretleri talebeleriyle geldi. Talebelerinin her birinin eline altın kılıç verdi. İbrâhim Gülşenî´nin talebeleri, o siyah kim­seye kılıçlarını vurup, parça parça ettiler. Sultan ertesi gün İbrâhim Gül- şenî´yi sarayına dâvet etti. Hürmet ve saygı gösterdi. İzzet ve ik­râmda bulundu. Ancak daha rüyâsını anlatmaya fırsat bulamadan, İbrâ­him Gülşenî hazretleri rüyânın tâbirini söyledi. “Sadaka belâyı giderir, ömrü uzatır.” buyurdu. Bu hâli gören Sultânın, İbrâhim Gülşenî´ye îtimâd ve bağlılığı arttı.

Anadolu´da yaşayan evliyânın ve âlimlerin büyüklerinden İbrâhim Hakkı Erzurûmî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri kendisini kısaca şöyle anlatmaktadır: “Hicrî bin yüz on beş tarihinde bir bahar günü, İbrâ­him Hakkı, Hasankale kasabasında doğdu. Bin yüz kırk senesine kadar ilim öğrenmek için çalıştı. Ârif olup dünyâyı unutarak, Allahü teâlânın aş­kıyla yanıp kavruldu. İşini, gücünü, malını, mülkünü her şeyini bırakarak cenâb-ı Hakka yöneldi.”

İbrâhim Hakkı, yedi yaşına geldiğinde annesi Seyyide Hanîfe Hâtu- n´u kaybetti. Babası Osman Efendi, İbrâhim´i amcasına emânet etti ve tasavvufta kendisini yetiştirecek bir rehber, âlim aramak için sefere çıktı. Kısa sürede Siirt´in Tillo kasabasında İsmâil Fakîrullah hazretlerinin büyüklüğünü, Allahü teâlâ katındaki yüksekliğini anladı. Ondan ilim öğ­renmek ve hizmet etmek için geceli-gündüzlü çalıştı. Dokuz yaşına ba­san öksüz İbrâhim Hakkı, babasının hasretiyle yanıyordu. Amcası Molla Ali Efendi, İbrâhim Hakkı´yı alarak Tillo´ya babasının yanına götürdü.

İbrâhim Hakkı hazretleri Tillo´da babasına kavuşmasını şöyle anlattı: “Ben dokuz yaşında idim. Ali amcam beni babamın yanına götürdü. Bir ikindi vaktinde Tillo´ya girdik. Dergâha vardığımızda, babam ile hocası namaz kılıyorlardı. İlk bakışta İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzü, bana, pederimden daha yakın geldi. O anda yüzünün cezbesi gönlümü aldı. Aklım, onun güzelliğine, duruşundaki heybete ve olgun­luğa hayran kaldı. Gönlümü ona kaptırdım. Babam beni kendi odasına götürdü. Şefkat ile ilim öğretip, lütf ile terbiye etmeye başladı.”

İbrâhim Hakkı; babasından, tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri öğ­rendi. Babasının arkadaşı Molla Muhammed Sıhrânî hazretlerinden de, astronomi, matematik gibi zamânın fen ilimlerini tahsîl etti. Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında mârifet sâhibi olmak, hasta kalbine şifâ bulmak için de İsmâil Fakîrullah hazretlerinin sohbeti ve hizmetiyle şe­reflendi.

Anadolu´da yetişen büyük velîlerden İbrâhim Tennûrî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri, H.887 de Kayseri´de vefât etti..

İlk tahsîlini memleketinde yaptıktan sonra Konya´ya giderek Molla Sarı Yâkûb´dan ilim tahsîl etti. Sarı Yâkûb´un ölümünden sonra 1438 yılı civârında Kayseri´ye gelerek Hunad Hâtun Medresesine müderris oldu. Kendisi Şâfiî mezhebinde olduğundan ve medresenin vakfiyesinde, ge­rek müderrisin ve gerekse talebelerin Hanefî mezhebinde olmaları şart koşulduğundan, bu medresenin müderrisliğinden ayrıldı.

“Efendim! Hanefî mezhebine girseniz de müderrisliği bırakmasanız!” diyenlere; “Bir müderrislik için mezheb değiştirilmez.” cevâbını vermiştir. İbrâhim Tennûrî bundan sonra kendi hâlinde bir kenara çekilip, ibâdetle meşgûl oldu. Zaman geçtikçe, Allah sevgisi ile içi yanar oldu. Kur´ân-ı kerîm güzel bir sesle okunurken dinlese; ağlamaya başlar, içinden bir âh eder ve bayılırdı. İlâhî cezbenin tesiri ile, tasavvufa yönelme isteği faz­lalaştı. Erdebil sûfîlerine ulaşmayı çok arzu etti. Bu sırada Akşemseddîn hazretlerinin ismini ve medhini duyup, ona talebe olup, hizmetinde bu­lunmaya karar verdi. Akşemseddîn hazretleri Beypazarı´nda bulunu­yordu. Beypazarı´na gitti. Şeyh´in Göynük´e gittiğini öğrenince, o da Göy­nük´e gitti ve hizmetine tâlib oldu.

Akşemseddîn hazretleri, orada insanlara vâz ve nasîhat ediyor ve onların dertlerine dermân oluyordu. İbrâhim Tennûrî, bundan sonrasını şöyle anlattı: “Onun sohbet meclisinde, bir köşede oturup dinledim. Mec­liste bulunanların herbiri, bedenî bir hastalığıyla ilgili suâl sorup, suâline uygun bir cevap alıp gidiyordu. Herkes gitti. Akşemseddîn hazretleriyle başbaşa kalınca; “Rûhî hastalıklardan hiç soran yok, herkes bedenî has- talıklardan soruyor.” buyurdu. Kalkıp önüne diz çöktüm. Akşemseddîn hazretleri bana; “Sana kim derler, nerelisin ve adın nedir ” diye sorunca, ben de Kayseri´de müderris olduğumu bildirdim ve; “İçime bir ateş düştü, gizli derdime bir derman ümidiyle geldim.” dedim. Bunun üzerine Akşem- seddîn hazretleri; “Bize ne hediye getirdin ” buyurunca, utandım ve ter- ledim. “Çok fakir olduğum için bir şey getiremedim.” de­dim. Bunun üze- rine; “Benim hediye dediğim dünya malı değildir. Allahü teâlâdan sana ulaşan haller nelerdir ” buyurunca; “Kara bir yüzle size geldim.” dedim.

Bu halden sonra, bana halvette kalmamı emretti. Olgunluk ve üs­tünlük sofrasındaki nîmetlerle gönlümü doyurdu. O gece ibâdet edip uyudum. Rüyâmda dört yüz hal gördüm. Sabah olunca, bu dört yüz hâli birer birer hatırladım. Halbuki daha önceki zamanlarda, namaza durdu­ğum zaman hangi sûreyi okuyacağımı unuturdum. Bu hâlin Şeyh Ak- şemseddîn hazretlerinin bereketinden olduğunu anladım. Diğer tale­be- leriyle birlikte geceleri ibâdet ederek geçiriyorduk. Diğer talebeler hal­vette; yemekten, içmekten ve uyumaktan kendilerini alıkoyuyorlardı. Ba- na ise her gece çeşitli yemekler, ekmek ve bir mikdâr su gönderi­yordu. Mânevî sofradan doyurduğu gibi, zâhir halde bile doyuruyordu. Uzun bir müddetten sonra bu derece riyâzet çekenler, aç, susuz ve uy­kusuz duranlar arasında, kendimde insanın hayvanlık yanının ağır bas­tığı zannı gâlip gelip, yeme ve içme, bu makâma yakışmaz diye düşün­düm. O gece yemek yemedim ve ibâdetle meşgûl oldum. Ancak önceki gecelerde bulunan haller bu gece görülmedi. Bu durum Akşemseddîn hazretlerine mâlum olunca, bana; “Kendi başına iş yapmak dervişin işi değildir. Sen şeytanın vesvesesiyle hareket ettin. Hocan ve terbiye edi­cin, senin ahvâlini senden daha iyi bilir iken, onun murâdına muhâlif ol­mak uygun değildir.” buyurdu. Halvete girdiğim 87. gece, Berât gece­sinde, içimden biberli bir pilav yemek geçti. Akşam olunca Akşemseddîn hazretleri beni dâvet etti ve istediğim pilavdan bir tabak ikrâm edip; “Beni yanında yok farzet ve benden utanma, istediğin gibi ye.” dedi. Ben de emre uyarak, bir tabak pilavı yedikten sonra, Şeyh hazretlerinin emriyle halvetten çıktım.”

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe (rahmetullahi teâlâ aleyh) Tâbiînden, İs­lâm âleminde Eshâb-ı kirâmdan sonra yetişen evliyânın ve âlimlerin en büyüklerindendir. Ehl-i sünnetin reisi ve Hanefî mezhebinin kurucusudur. İsmi, Nûmân bin Sâbit bin Zûtâ´dır. Ebû Hanîfe künyesiyle ve İmâm-ı A´zam lakabıyla meşhûr olmuştur. H. 80de Kûfe´de doğdu, H.150 de Bağdât´ta vefât etti.

Aslen İran´ın ileri gelenlerinden bir zâtın neslinden olan İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe´nin dedesi Zûtâ müslüman olup, hazret-i Ali´ye ikrâm­larda bulundu. Onun sohbetinde bulundu. Babası Sâbit de hazret-i Ali ile görüşüp sohbetinde bulundu. Hazret-i Ali Sâbit´e ve onun neslinden ge­lecek kimselere hayır duâda bulundu.

Enes bin Mâlik hazretlerinin sohbetinde bulunmasını şöyle anlattı: “Küçük yaşlarda babamla berâber bir âlimin meclisinde bulundum. Mec­lisin orta yerinde oturan âlim zât şöyle diyordu: “Resûlullah´tan sallallahü aleyhi ve sellem işittim, buyurdu ki: “Kardeşinin başına gelen bir musî­betten dolayı sevinme! Allahü teâlânın ona âfiyet verip, seni o musîbete mübtelâ kılması mümkündür.” Ben; “Bu zât kimdir ” diye sordum. “Resû- lullah´ın hizmetiyle şereflenen Enes bin Mâlik´tir.” diye cevap ver­diler.”

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe´nin doğup büyüdüğü Kûfe şehri o devrin önemli ilim merkezlerindendi. Kûfe´de pekçok Eshâb-ı kirâm yaşadı. Ay­rıca çeşitli dinlere ve sapık inanışlara mensûb insanlar da Kûfe´yi kendi­lerine merkez seçmişlerdi.

Îtikâdı bozuk olan Şiî, Mûtezilî ve Hâricîler de Kûfe´de yaşıyorlardı. Eshâb-ı kirâmla görüşüp, onlardan Ehl-i sünnet îtikâdını ve din bilgilerini öğrenip nakleden Tâbiîn´in büyükleri de Kûfe´de bulunuyorlardı. Çocuk­luğu ve ilk gençlik yılları böyle bir muhitte geçen İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri, önce babası gibi ticâretle meşgûl olmaya başladı. Bir taraftan da sık sık âlimlerin meclislerine giderek onları dinledi, ilimlerin­den istifâde etmeye çalıştı. Ehl-i sünnet îtikâdının yayılması için gayret eden âlimlerin sapık ve bozuk fırka mensuplarıyla olan mücâdele ve münâzaralarını dinledi. Daha henüz ilim tahsîline başlamadığı halde sa­pık fırka mensuplarıyla münâzaralarda bulundu. Katıldığı münâzaralar­daki iknâ kâbiliyeti ve üstün başarıları zamânının büyük âlimlerinin dik­katini çekti. Bir cevher olduğunu anlayan âlimler, onu ilim öğrenmeye teşvik ettiler.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe bir gün zamanın âlimlerinden Şa´bî´nin ya­nından geçiyordu. Şa´bî hazretleri onu yanına çağırıp; “Nereye devâm ediyorsun ” diye sordu. O da; “Çarşıya, pazara devâm ediyorum.” dedi. Şa´bî hazretleri; “Hayır, maksadım o değil, âlimlerden kimin dersine de­vâm ediyorsun ” buyurdu. İmâm-ı A´zam; “Hiçbirinin dersinde devamlı bulunmuyorum.” dedi. Şa´bî hazretleri sözlerine devâm ederek; “İlim ile uğraşmayı ve âlimlerle görüşmeyi sakın ihmâl etme. Ben senin zekî, akıllı ve kâbiliyetli bir genç olduğunu görüyorum.” buyurdu. Şa´bî hazret­lerinin sözlerinin tesirinde kalan İmâm-ı A´zam, çarşıyı pazarı bırakıp ilim yoluna yöneldi. Kûfe´deki âlimlerin ders halkalarına devâm etmeye baş­ladı. Şa´bî´nin ilim meclisine devâm edip kelâm ilmi (îmân ve îtikâd ilmi) ile münâzara ilmini tahsil etti. Kısa zamanda bu ilimlerde ilerleyip par­makla gösterilecek bir dereceye ulaştı.

Kelâm ilmini öğrenip yüksek dereceye ulaştıktan sonra Hammâd bin Ebî Süleymân´ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmini tahsîle başladı.

Fıkıh ilmine nasıl başladığını talebesi Ebû Yûsuf ve diğer talebeleri­nin bir sorusu üzerine şöyle anlatmıştır: “Bu, Allahü teâlânın tevfik ve inâyeti iledir. O´na dâimâ hamdolsun. Ben ilim öğrenmeye başladığım zaman bütün ilimleri göz önüne aldım. Her birini kısım kısım okudum. Neticesini ve faydalarını düşündüm. Sonra fıkıh ilmine baktım. Onda âlimler ve fakihler ile bir arada bulunmak, onlar gibi ahlâklı olmak var. Aynı zamanda farzları işlemek, dînin emirlerini yerine getirmek, ibâdet etmek de fıkıhı bilmekle oluyor. Dünyâ ve âhiret onunla kâim… İbâdet etmek isteyen onsuz yapamaz. Fıkıh, ilimle ameldir.” İmâm-ı A´zam, fıkıh ilmini Hammâd bin Ebî Süleymân´dan öğrendi. Onun derslerini tâkib ederken huzûrunda gâyet edepli oturur, söylediği her şeyi ezberlerdi. Hocası talebelerini müzâkere yoluyla yoklama yapınca, onun dersleri ez- berlediğini görürdü ve benim yanımda ders halkasının başına Nu´mân´- dan başka kimse oturmayacak buyururdu.

İmâm-ı A´zam, kelâm, münâzara ve diğer ilimleri öğrenip fıkıh ilmini tahsile başladıktan sonra, îtikâdî meselelerde insanları doğru yoldan ayı­ran sapık fırkalarla mücâdele etti. Hattâ, bu maksatla Hint, İran ve Arap yarımadasının ticâret yollarının birleştiği Basra´ya da defâlarca gidip, dehrî denilen inkârcılarla, Şîa, Kaderiye ve diğer bozuk fırkalara mensup kimselerle uzun münâzaralar yaparak Ehl-i sünnet îtikâdını yaydı.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri, Hammâd bin Ebî Süleymân´ın derslerine yirmi sekiz yıl devâm edip emsalsiz bir dereceye ulaştı, daha ders aldığı sıralarda fıkıhta tanınıp meşhûr oldu. Bu hususta şöyle de­miştir: “Ben ilim ve fıkıh ocağında yetiştim. İlim erbâbıyla berâber bulun- dum. Fıkıhta en değerli bir hocaya devâm ettim.” Hocası Hammâd´ın dersine devâm ettiği sırada sık sık Hicaz´a gidip Mekke ve Medîne´de çoğuTâbiînden olan âlimler ile görüşür, onlardan hadîs rivâ­yeti dinler ve fıkıh müzâkereleri yapardı. İmâm-ı A´zam´ın hocalarından en meşhûru, fıkıh ilminde hocası olan Hammâd bin Ebî Süleymân´dır.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretlerinin Kûfe´de tahsîl ettiği hocala­rından bâzıları şunlardır:

Âmir bin Şerâhil eş-Şa´bî, Süleymân bin Mihrân el-A´meş, Ebû İshak es-Sebîî, Hâkim bin Uteybe, Mansûr bin Mu´temir et-Teymî

Kûfe dışında diğer ilim merkezlerine de giden İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri bâzan bir sene süren seyâhatlerinde Mekke ve Medî­ne´ye gitti. Bu beldelerin meşhûr âlimleriyle görüşüp onlardan ilim öğ­rendi. Elli beş defâ hac yaptı.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretlerinin Kûfe dışındaki diğer şehir­lerde ilim öğrendiği hocalarından bâzıları da şu zâtlardır:

Tâbiîn büyüklerinden Amr bin Dînâr el-Cümahî, Ebû Zübeyr Muham- med, İbn-i Şihâb ez-Zührî, hazret-i Ebû Bekr´in torunu Kâsım bin Mu- hammed, Medîne´nin meşhûr âlimlerinden Hişâm bin Urve ve Yahyâ bin Saîd el-Ensârî, Basra´daki en meşhûr âlimlerden Eyyûb bin Keysân es-Sahtiyânî, Katâde bin Diâme, Bekr bin Abdullah Müzenî.

Ayrıca Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem torunların­dan Zeyd bin Ali´den ve Muhammed Bâkır´dan da ilim ve mârifet öğrenen İmâm-ı A´zam´a, Muhammed Bâkır hazretleri buyurdu ki: “Ceddimin şerîatini bozanlar çoğaldığı zaman sen onu canlandıracaksın, sen kor­kanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın. Şaşıranları doğru yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak.”

Eshâb-ı kirâmdan İbn-i Abbâs´ın ilmini Mekke fakîhi Atâ bin Ebî Rebâh ve İkrime´den, hazret-i Ömer ve onun oğlu Abdullah´tan nakledi­len ilimleri Abdullah bin Ömer´in âzâdlısı Nâfî´den öğrendi. Böylece, Es- hâb-ı kirâmdan İbn-i Mes´ûd ve hazret-i Ali´den nakledilen ilimleri de buluşup görüştüğü Tâbiînden öğrendi. İlimde hiç kimseye nasîb olmayan yüksek bir dereceye ulaştı.

Tasavvuf ilmini de Silsile-i aliyye denilen evliyânın büyüklerinden olan Câfer-i Sâdık´tan öğrendi. Onunla sohbet edip feyiz alarak tasav­vufta yüksek makâma ulaştı.

Zâhirî ve mânevî ilimlerde zamânının en büyük âlimi olan İmâm-ı A´zam bir gün Halîfe Mansûr´un yanına girdi. Orada bulunan Îsâ bin Mûsâ, Mansûr´a; “Bugün dünyânın en büyük âlimi bu zâttır.” dedi. Halîfe Mansûr; “Ey Nûmân, bu ilmi kimden aldın ” diye sorunca; “Hazret-i Ömer´den ilim alanlar vâsıtasıyla hazret-i Ömer´den, hazret-i Ali´den ilim alanlar vâsıtasıyla hazret-i Ali´den, Abdullah bin Mes´ûd´dan ilim alanlar vâsıtasıyla da Abdullah bin Mes´ûd´dan aldım.” cevâbını verdi. Bunun üzerine Halîfe Mansûr; “Sen işini gâyet sağlam tutmuşsun, ilmi asıl menbaından almışsın.” dedi. İmâm-ı A´zam başta Eshâb-ı kirâmın bü­yüklerinin ilim silsilesinden olmak üzere, dört bin kişiden ilim öğrenip, bütün ilimlerde ve üstünlüklerde en yüksek dereceye ulaşmıştır. Şöhreti her yere yayılıp, zamânında bulunan ve sonra gelen bütün müctehidler, âlimler, üstün kimseler hattâ hıristiyanlar bile onu hep medhetmiş, öv­müştür.

İmâm-ı A´zam´ın hocası Hammâd bin Ebî Süleymân vefât edince, hocasının talebeleri, arkadaşları ve halkın ileri gelenleri, onun yerini dol­duracak âlimin, ancak İmâm-ı A´zam´ın olduğunu görerek, ısrârla hoca­sının yerine geçmesini istediler. “İlmin ölmesini istemem.” buyurup, ilim kürsüsüne oturdu. Hocası Hammâd bin Ebî Süleymân´ın yerine müftî oldu ve talebe yetiştirmeğe başladı.

İmâm-ı A´zam, hocası Hammâd´ın yerine geçince, ilmi, vakarı, üstün tevâzuu, takvâsı, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dînî meselelerde insanların karşılaştıkları zorluklara çare bulan tek mürâcaat kaynağı oldu. Irak, Horasan, Harezm, Türkistan, Tuharistan, İran, Hind, Yemen ve Arabistan´ın her tarafından gruplar hâlinde gelen talebeler, fetvâ isteyenler ve dinleyicilerle etrafı dolup taşıyordu.

İmâm-ı A´zamın meclisinde halk tarafından sorulan suâllerin cevap­landırılması ve talebeler için verilen muntazam dersler olmak üzere iki türlü müzâkere yapılırdı. Her gün sabah namazını, câmide kılıp öğleye kadar sorulan suâlleri cevaplandırır, fetvâ verirdi. Öğleden önce kaylûle yapıp, bir miktâr uyuyup, öğle namazından sonra, yatsıya kadar, talebe­lere ders verirdi. Yatsıdan sonra evine gidip biraz dinlenir, sonra tekrar câmiye gelip sabaha kadar ibâdet ederdi. Sorulan suâllere cevap ver­meden önce, mesele açık olarak müzâkere edilir, talebeleri suâli cevap­landırmaya çalışırdı. Meselenin müzâkeresi bittikten sonra, kendisi yeni­den ele alıp gerekli düzeltmeleri yapar ve konuyu iyice izah ve tasvir et­tikten sonra cevaplandırırdı. Cevapları verildikten sonra da fetvâyı bizzat söylemek sûretiyle ve anlaşılır ifâdelerle talebelerine yazdırırdı. Bu ya­zılar daha sonra fıkıh kâideleri hâline gelmiştir.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe´nin başta gelen talebeleri; İmâm-ı Ebû Yû­suf ismiyle meşhûr olan Yâkûb bin İbrâhim, Muhammed Şeybânî, Züfer bin Huzeyl, Hasan bin Ziyâd, oğlu Hammâd, Abdullah bin Mübârek, Veki´ bin Cerrâh, Ebû Amr Hafs bin Gıyâs, Yahyâ bin Zekeriyyâ, Dâvûd-i Tâî, Esad bin Amr, Âfiyet bin Yezid el-Advî, Kâsım bin Ma´an, Ali bin Müshir, Hibban bin Ali gibi yüzlerce âlimlerdir.

İmâm-ı A´zam ticâretle de uğraşırdı. Talebelerinin ihtiyaçlarını kendi kazancından karşılardı. Talebelerine son derece şefkatli davranır, onla­rın ilimde iyi yetişmeleri için büyük titizlik gösterirdi. Talebelerini o kadar mükemmel yetiştirmişti ki, başkalarının uzun zamanda buldukları hü­kümleri onlar kısa zamanda bulurdu. Bir defâsında onun ders usûlünü ve talebelerini görmek için bir ilim heyeti Kûfe´ye gelmişti. Aralarında Tâbiî­nin büyüklerinin de bulunduğu bu heyet, onların bu üstünlüğünü, başarı­sını görerek büyük bir memnuniyetle ayrılmıştır. İmâm-ı A´zam talebele­rine; “Sizler benim kalbimin sevinci, hüznümün tesellisisiniz.” buyururdu.

Gerek ilim meclisine gerek sohbetlerine uzaktan yakından gelen pekçok kimse ondan ilim ve mârifet tahsîl ettiler. Sohbetleri sırasında in­sanların müşküllerini cevaplandırdığı gibi gönüllerini ferahlatan nasîhat­lerde bulundu. Bir sohbeti sırasında, müminleri sevmekle ilgili olarak bu­yurdu ki:

Allah bize, insanların mümin olanlarını sevmemizi, onlara karşı saygı beslememizi ve aslâ kırıcı olmamamızı, kalplerinde ne sakladıklarını bi­lemeyeceğimizi, hareketlerimizi buna göre ayarlamamızı emretmiştir.

İmâm-ı A´zam´ın yaşadığı devir, Emevîler ve Abbâsîler zamânına isâbet etmektedir. Ömrünün elli iki yılını Emevîler, on sekiz yılını da Ab­bâsîler devrinde geçirdi. Emevî Devletinin son bulup, Abbâsî Devletinin kuruluşuna ve bu arada vukû bulan çeşitli hâdiselere şâhid oldu. Bütün hâdiseler içerisinde İmâm-ı A´zam, bir taraftan dîni öğrendi ve öğretti, di­ğer taraftan da, Ehl-i sünnet îtikâdında olan insanları, îmândan ayırmaya çalışan sapık ve bozuk fırkalarda olanlarla mücâdele etti. Bu fırkaların herbiri ile yaptığı münâzaralarda onları kesin delillerle susturuyordu.

Emevîlerin son zamanlarında Emevî vâlisi, İmâm-ı A´zam´a devlet idâresinde bir vazife vermek istedi ve bu hususta zorladı. Fakat İmâm-ı A´zam bâzı sebeplerden dolayı kabûl edemeyeceğini bildirdi. Bunun üze­rine hapsedilerek işkence yapıldı. Daha sonra serbest bırakılınca, H.130 yılında Mekke´ye gidip orada altı yıl kadar kaldı. Mekke´de de talebelere ders ve fetvâ vererek ilmî mütâlaalar yaptı. Abbâsîlerin bir devlet hâline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kûfe´ye döndü. Buradaki derslerine öm­rünün son yıllarına kadar devam etti. Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetişen talebelerinin herbiri, o zaman çok genişlemiş olan İslâm dünyâsının her tarafına yayıldılar. Müftîlik, müderrislik, kâdılık gibi çeşitli vazifelerle büyük hizmetler yaptılar. Böylece Peygamber efendimi­zin bildirdiği yol olan Ehl-i sünnet îtikâdını ve fıkıh ilmini her tarafa yay­dılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar. İnsanlara doğru yolu göste­rip saâdete kavuşturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler.

Emevîler devrinde bâzı baskı ve işkenceler gören İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri, Abbâsîler devrinin ilk zamanlarında ilim öğretmeye ve talebe yetiştirmeye devâm etti. Abbâsî Devleti içinde de karışıklıklar ve ayaklanmalar baş gösterdi. İmâm-ı A´zam hazretleri bu karışıklıklara rağmen ders verme işini devâm ettirdi. H.145 senesinde meydana gelen hâdiselerden sonra Abbâsî halîfesi Ebû Câfer Mansûr onu Kûfe´den Bağdât´a getirtti. “Mansûr haklı olarak halîfedir, diye herkese bildir.” dedi. Buna karşılık temyiz mahkemesi reisliğini verdi. Çok zorladı. İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri çok takvâ sâhibi olup, dünyâ makamlarına kıymet vermediğinden kabûl buyurmadı. Mansûr onu habsettirdi. Her gün otuz değnek vurdurdu. İmâm-ı A´zam´ın mübârek ayaklarından kan aktı. Halîfe Mansûr bir ara pişman olup otuz bin akçe gönderdi ise de kabûl buyurmadı. Tekrar hapsedip her gün on değnek fazla vurdurdu. On birinci günü halkın hücûmundan korkulup zorla sırt üstü yatırıldı. Ağ­zına zehirli şerbet döküldü. H.150 senesinde şehîd edildi. Vefât ettiği anda secdeye kapandı. Vefât haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve göz yaşıyla karşılandı. Cenâzesini Bağdât kâdısı Hasan bin Ammâre yıkadı. Yıkamayı bitirince şöyle dedi: “Allahü teâlâ sana rahmet eylesin! Otuz senedir gündüzleri oruç tuttun. Kırk sene gece sırtını yatağa koyup uyumadın. En fakihimiz sendin! İçimizde en çok ibâdet edenimiz sendin! En iyi sıfatları kendinde toplayan sendin!” Cenâzesinin kaldırılacağı sı­rada Bağdât halkı oraya toplanıp o kadar büyük kalabalık olmuştu ki, ce­nâze namazını kılanlar elli bin kişiden fazla idi. Gelenler çok kalabalık olduğundan cenâze namazı ikindiye kadar kılındı. Altı defâ cenâze na­mazı kılındı. Sonuncusunu oğlu Hammâd kıldırdı. Bağdât´ta, Hayzeran kabristânının doğusunda defnedildi. İnsanlar günlerce kabrinin başında toplanıp ona duâ ettiler. Vefâtına çok üzüldüler. İmâm-ı Şâfiî´nin hocası­nın hocası İbn-i Cerîhe vefât ettiğini duyunca istirca âyetini (İnnâ lillah…) okuyup, “Yâni ilim gitti deseniz ya!” buyurdu. Büyük âlimlerden Şu´be´ye vefât haberi ulaşınca, o da; “İlim ışığı söndü, ebediyyen onun gibisini bulamazlar.” dedi. Vefâtından sonra çok kimseler onu rüyâsında görerek ve kabrini ziyâret ederek, şânının yüceliğini dile getiren şeyler anlatmış­lardır. İmâm-ı Şâfiî buyurdu ki: “Ebû Hanîfe ile teberrük ediyorum. Onun kabrini ziyâret edip faydalara kavuşuyorum. Bir ihtiyâcım olunca iki rekât namaz kılıp, Ebû Hanîfe´nin kabrine gelerek onun yanında Allahü teâlâya duâ ediyorum ve duâm hemen kabûl olup isteklerime kavuşuyo­rum.”

“Yüz elli senesinde dünyânın zîneti gider.” hadîs-i şerîfinin de, İmâm-ı A´zam için olduğunu İslâm âlimleri bildirmiştir. Çünkü o târihte İmâm-ı A´zam gibi bir büyük vefât etmemişti. Mezhebi, İslâm âleminin büyük bir kısmına yayıldı. Selçuklu Sultanı Melikşah´ın vezirlerinden Ebû Sa´d-i Harezmî, İmâm-ı A´zam´ın kabri üzerine mükemmel bir türbe ve çevre­sinde bir medrese yaptırdı. Sonra Osmanlı pâdişâhları bu türbeyi defâ­larca tâmir ettirdi.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe hazretleri ulûm-ı âliyye denilen yüksek din ilimlerinde en üstün derecede âlim idi. Kelâm ilminde ve îtikâd bilgile­rinde Ehl-i sünnetin reisidir. Tefsîr ilminde müfessirlerin başı, üstâdı de­recesindeydi. Hadîs ilminde ise büyük bir muhaddis ve derin ilim sâhi­biydi.

İmâm-ı Şâfiî hazretleri; “Fıkıh ilminde mütehassıs olmak isteyen, Ebû Hanîfe´nin kitaplarını okusun.” buyururdu. Abdullah bin Mübârek de; “Fı­kıh ilminde Ebû Hanîfe gibi mütehassıs birini görmedim.” buyurdu.

Büyük âlim Mis´ar, Ebû Hanîfe´nin karşısında diz çökerek, bilmedikle­rini sorar öğrenirdi. “Bin âlimden ders aldım. Fakat, Ebû Hanîfe´yi gör­meseydim, Yunan felsefesinin bataklığına kayacaktım.” demiştir. Ebû Yûsuf buyuruyor ki: “Hadîs ilminde Ebû Hanîfe gibi derin bilgi sâhibi birini görmedim. Hadîs-i şerîfleri açıklamakta onun gibi bir âlim yoktur.” Büyük âlim ve müctehid Süfyân-ı Sevrî buyuruyor ki: “Bizler, Ebû Hanîfe´nin yanında, doğan kuşu yanındaki serçeler gibiydik, Ebû Hanîfe, âlimlerin önderidir.”

Âli bin Âsım diyor ki: “Ebû Hanîfe´nin ilmi, zamânındaki âlimlerin ilimlerinin toplamı ile ölçülse, Ebû Hanîfe´nin ilmi fazla gelir.”

Büyük hadîs âlimi A´meş, İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe´den birçok me- sele sordu. İmâm-ı A´zam, suâllerinin herbiri için hadîs-i şerîfler okuyarak cevap verdi. A´meş, İmâm-ı A´zam´ın hadîs ilmindeki derin bilgisini gö- rünce, “Ey fıkıh âlimleri! Sizler mütehassıs tabîb, biz hadîs âlimleri ise, eczâcı gibiyiz! Hadîsleri ve bunları rivâyet edenleri biz söyleriz. Bizim söylediklerimizin mânâlarını siz anlarsınız!” dedi. “Ubeydullah bin Amr, büyük hadîs âlimi A´meş´in yanındaydı. Birisi gelip, birşey sordu. A´meş bunun cevâbını düşünmeğe başladı. O esnâda, İmâm-ı A´zam Ebû Hanî- fe geldi. A´meş, bu suâli İmâm´a sorup cevâbını istedi. İmâm-ı A´zam he- men geniş cevap verdi. A´meş, bu cevâba hayran olup, yâ İmâm! Bunu hangi hadîsden çıkardın dedi. İmâm-ı A´zam, bir hadîs-i şe­rîf okuyup, bundan çıkardım. Bunu senden işitmiştim dedi. İmâm-ı Buhârî, üç yüz bin hadîs ezberlemişti. Bunlardan yalnız on iki bin kada­rını kitaplarına yazdı. Çünkü; “Benim söylemediğimi hadîs olarak bildi­ren, Cehennem´de çok acı azap görecektir.” hadîs-i şerîfinin dehşetinden çok korkardı.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe´nin verâ ve takvâsı daha çok olduğundan, hadîs nakledebilmesi için çok ağır şartlar koymuştu. Ancak bu şartların bulunduğu hadîs-i şerîfi naklederdi.”

İmâm-ı A´zam, İslâmiyeti; îmân, amel ve ahlâk esasları olarak bir bütün hâlinde insanlara yeniden duyurmuş, şüphesi ve bozuk bir düşün­cesi olanlara cevaplar vermiş, müslümanları çeşitli fitne ve propaganda­larla zaafa düşürmek, parçalamak ve böylece İslâm dînini yıkabilmek ümidine kapılanları hüsrâna uğratmış, önce îtikâdda birlik ve berâberliği sağlamış; ibâdetlerde, günlük işlerde Allahü teâlânın rızâsına uygun bir hareket tarzının esaslarını ve şeklini tesbit etmiştir. Böylece, ikinci hicrî asrın müceddidi (dînin yeniden yayıcısı) ünvanını almıştır.

Hadîs-i şerîfte; “Îmân Süreyya yıldızına çıksa, Fârisoğullarından biri elbette alıp getirir.” buyruldu. İslâm âlimleri, bu hadîs-i şerîfin İmâm-ı A´zam hakkında olduğunu bildirmiştir. Yine Buhârî ve Müslim´de bildirilen bir hadîs-i şerîfte; “İnsanların en hayırlısı, benim asrımda bulunan müslü- manlardır (Yâni Eshâb-ı kirâmdır). Onlardan sonra en iyileri, onlar­dan sonra gelenlerdir (yâni Tâbiîndir). Onlardan sonra da onlardan sonra ge- lenlerdir… (yâni Tebe-i tâbiîndir)” buyruldu. İmâm-ı A´zam da, bu ha­dîs-i şerîfle müjdelenen tâbiînden ve onların da en üstünlerinden biridir. Hay- rât-ül-Hisan, Mevdû´ât-ül Ulûm ve Dürrül-Muhtâr´da yazılı hadîs-i şe­rîflerde buyruldu ki: “Âdem (aleyhisselâm) benimle öğündüğü gibi ben de ümmetimden bir kimse ile öğünürüm. İsmi Nu´mân, künyesi Ebû Hanî- fe´dir. O, ümmetimin ışığıdır.”

“Peygamberler benimle öğündükleri gibi ben de Ebû Hanîfe ile öğü­nürüm. Onu seven beni sevmiş olur. Onu sevmeyen beni sevmemiş olur.”

“Ümmetimden biri, şerîatimi canlandırır. Bid´atleri öldürür. Adı Nu´- mân bin Sâbit´tir.”

“Her asırda ümmetimden yükselenler olacaktır. Ebû Hanîfe zamânı­nın en yükseğidir.”

Hazret-i Ali de; “Size bu Kûfe şehrinde bulunan, Ebû Hanîfe adında birini haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktır. Âhir zamanda, bir çok kimse, onun kıymetini bilmeyerek helâk olacaktır. Nite­kim, râfizîler de, Ebû Bekir ve Ömer için helâk olacaklardır.” buyurdu.

İmâm-ı A´zam´ın zamânında ve sonraki asırlarda yaşayan İslâm âlimleri hep onu medhetmişler, büyüklüğünü bildirmişlerdir. Abdullah ibni Mübârek anlatır: “Ebû Hanîfe, İmâm-ı Mâlik´in yanına geldiğinde İmâm-ı Mâlik ayağa kalkıp hürmet gösterdi. O gittikten sonra yanındakilere; “Bu zâtı tanıyor musunuz Bu zât, Ebû Hanîfe Nu´mân bin Sâbit´tir. Eğer şu ağaç direk altındır dese isbât eder.” dedi. Sonra Süfyân-ı Sevrî yanına geldi. Onu, Ebû Hanîfe´nin oturduğu yerden biraz daha aşağıya oturttu, çıktıktan sonra onun fıkıh âlimi olduğunu anlattı.”Yine Abdullah ibni Mü­bârek der ki: Hasan bin Ammâre´yi Ebû Hanîfe ile birlikte gördüm. Ebû Hanîfe´ye şöyle diyordu: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki fıkıhta senden iyi konuşanı, senden sabırlısını ve senden hazır cevab birini görmedim. Elbette sen fıkıhta söz söyleyenlerin efendisi ve reisisin. Senin hakkında kötü söyleyenler sana hased edenler, seni çekemeyenlerdir.”

İshâk bin Ebû Fedâ´dan nakl olunur: “İmâm-ı Mâlik´i gördüm. İmâm-ı A´zam´la el ele tutup berâber yürürlerdi. Câmiye gelince kendisi durup önce İmâm-ı A´zam´ın girmesini beklerdi.” demiştir. Hakîkate varmış evli­yânın büyüklerinden Sehl bin Abdullah Tüsterî; “Eğer Mûsâ ve Îsâ aleyhimesselâmın kavimlerinde Ebû Hanîfe gibi âlimler bulunsaydı bun­lar doğru yoldan ayrılıp, dinlerini bozmazlardı.” buyurmuştur.

İmâm-ı Şâfiî: “Ben Ebû Hanîfe´den daha büyük fıkıh âlimi bilmem, fı­kıh öğrenmek isteyen onun talebesinin ilim meclisinde otursun, onlara hizmet etsin.” buyurmuştur. Ahmed ibni Hanbel: “İmâm-ı A´zam verâ, zühd ve îsâr (cömertlik) sâhibi idi. Âhiret isteğinin çokluğunu kimse anla­yacak derecede değildi.” buyurmuştur. İmâm-ı Mâlik´e, İmâm-ı A´zam´ dan bahsederken onu diğerlerinden daha çok medh ediyorsunuz ” de­diklerinde: “Evet öyledir. Çünkü, insanlara ilmi ile faydalı olmakta, onun derecesi diğerleri ile mukâyese edilemez. Bunun için ismi geçince, in­sanlar ona duâ etsinler diye hep methederim.” buyurmuştur. İmâm-ı Ga­zâlî: “Ebû Hanîfe çok ibâdet ederdi. Kuvvetli zühd sâhibiydi. Mârifeti tam bir ârifdi. Takvâ sâhibi olup, Allahü teâlâdan çok korkardı. Dâimâ Allahü teâlânın rızâsında bulunmayı isterdi” buyurmuştur. Yahyâ Muâz-ı Râzi anlatır: “Peygamber efendimizi rüyâda gördüm ve yâ Resûlallah, seni nerede arayayım dedim. Cevâbında: Beni, Ebû Hanîfe´nin ilminde ara, buyurdu.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurur ki: “İmâm-ı A´zam abdestin edeplerinden bir edebi terkettiği için kırk senelik namazını kazâ etmiştir. Ebû Hanîfe takvâ sâhibi, sünnete uymakta ictihâd ve istinbatta, şer´î de­lillerden hüküm çıkarmakta öyle bir dereceye kavuşmuştur ki, diğerleri bunu anlamaktan âcizdirler. İmâm-ı A´zam, hadîs-i şerîfleri ve Eshâb-ı ki­râmın sözünü kendi reyine takdim ederdi.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri Mebde´ ve Meâd risâlesinde de şöyle buyurur: “Büyük İmâm Ebû Hanîfe´nin yüksek derecesinden takdir edilemeyen şânından ne yaza­yım. Müctehidlerin en verâ sâhibiydi. En müttekîsi o idi. Şâfiî´den de, Mâlik´den de, İbn-i Hanbel´den de her bakımdan üstün idi.”

Yine İmâm-ı Rabbânî (rahmetullahi aleyh) ve Muhammed Pârisâ (rahmetullahi aleyh) buyurdular ki: “Îsâ aleyhisselâm gibi ulülazm bir peygamber gökten inip İslâm dîni ile amel edince ve ictihâd buyurunca, ictihâdı İmâm-ı A´zam´ın (rahmetullahi aleyh) ictihâdına uygun olacaktır. Bu da İmâm-ı A´zam´ın büyüklüğünü, ictihâdının doğruluğunu gösteren en büyük şâhittir.”

Son asrın, zâhir ve bâtın ilimlerinde kâmil, dört mezhebin fıkıh bilgile­rinde mâhir, büyük âlim Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretleri buyurdu ki: “İmâm-ı A´zam, İmâm-ı Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed de, Abdülkâdir Geylânî gibi büyük evliyâ idiler. Fakat âlimler kendi aralarında taksim-i a´mel eylemişlerdir. Yâni herbiri zamanında neyi bildirmek icâb ettiyse onu bildirmişlerdir. İmâm-ı A´zam zamânında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf hususunda pek konuş­madı. Yoksa Ebû Hanîfe nübüvvet ve vilâyet yollarının kendisinde top­landığı, Câfer-i Sâdık hazretlerinin huzûrunda iki sene bulunup öyle fe­yiz, nur ve vâridât-ı ilâhiyyeye kavuşmuştur ki, bu büyük istifâdesini; “O iki sene olmasaydı Nu´mân helâk olurdu.” sözü ile anlatabildiler. Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Câfer-i Sâdık´dan tasavvufu alıp, vi­lâyetin (evliyâlığın) en son makâmına kavuşmuştur. Çünkü Ebû Hanîfe, Peygamber efendimizin vârisidir. Hadîs-i şerîfte: “Âlimler peygamberlerin vârisleridir” buyruldu. Vâris, her hususta verâset sâhibi olduğundan zâ­hirî ve bâtınî ilimlerde Peygamber efendimizin vârisi olmuş olur. O halde her iki ilimde de kemâlde idi.”

İslâm âlimleri, İmâm-ı A´zam´ı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve ve­lîleri de bu ağacın dallarına benzetmişler, o´nun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemâ- lâta (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir.

İslâm dünyâsında ilimleri ilk defâ tedvin ve tasnif eden odur. Din bil­gilerini (Kelâm, fıkıh, tefsîr, hadîs vs.) isimleri altında ayırarak bu ilimlere âit kâideleri o tesbit etmiştir. Böylece onun asrında zuhur eden eski Yu­nan felsefesine âit kitapların tercüme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıştırılmasını ve İs­lâm dînine bid´atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti.

İyi düşünüldüğünde bütün insanlığın dünyâ ve âhiret saâdetini doğ­rudan doğruya ilgilendirdiği açıkça görülen bu çok mühim hizmet, İmâm-ı A´zam´ın zamânında ve daha sonra yetişen mezheb imâmları, İslâm â- limleri, evliyânın büyükleri tarafından da tâzim ve şükranla yâdedilmiştir, “Ehl-i sünnetin reisi”, “İmâm-ı A´zam= En büyük imâm” adıyla anılmıştır.

İmâm-ı A´zam, Allahü teâlânın rızâsından başka bir düşüncesi olma­yan büyük bir âlimdi. Dinden soranlara İslâmiyeti dosdoğru şekliyle bildi­rir, tâviz vermez, bu yolda hiçbir şeyden çekinmezdi. Onun kitaplarına, ders halkasına ve fetvâlarına herhangi bir siyâsi düşünce ve güç, nefsâ- nî arzu ve menfaat, şahsî dostluk ve düşmanlık gibi unsurlar aslâ girme- miştir.

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe nefsine tam hâkimdi. Lüzumsuz şeylerle aslâ uğraşmazdı. Ancak kendisi gibi büyük İslâm âlimlerinde görülen heybet, vakar ve ahlâk-ı hamîde (yüksek İslâm ahlâkı) ile her hâlükârda insanların kurtuluşu için çırpınırdı. Muârızlarına bile sabır, güler yüz, tat­lılık ve sükûnetle davranır, aslâ heyecan ve telâşa kapılmazdı. Keskin ve derin bir firâset sâhibiydi. Bu hâliyle insanların içlerinde gizledikleri şey­lere nüfuz eder ve olayların sonuçlarını sezerdi.

Ayrıca kuvvetli şahsiyeti, keskin zekâsı, üstün aklı, engin ilmi, hey­beti, geniş muhâkemesi, muhabbeti ve câzibesi ile, karşılaştığı herkese tesir eder, gönüllerini cezbederdi. Karşısına çıkan ve uzun tetkiki gerekti­ren bâzı meseleleri, derin bir mütâlaadan sonra, böyle olmayanları ise ânında ve olayın açık misâlleriyle cevaplandırırdı. En inatçı ve peşin hü­kümlü muârızlarını bile, en kolay bir yoldan cevaplandırarak iknâ ederdi. Bu hususta hayret verici sayısız menkıbeleri meşhurdur.

Hâsılı İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe, İslâmiyetin müslümanlardan doğru bir îtikâd (Ehl-i sünnet îtikâdı), doğru bir amel ve güzel bir ahlâk istediğini bildirmiş, ömrü boyunca bu kurtuluş yolunu anlatmıştır. Vefâtından sonra da yetiştirdiği talebeleri ve kitapları asırlar boyunca gelen bütün müslü- manlara ışık tutmuş ve rehber olmuştur.

İmâm-ı Rabbânî (rahmetullahi teâlâ aleyh) Hindistan´da yetişen en büyük velî ve âlimdir. Âriflerin ışığı, velîlerin önderi, İslâmın bekçisi, müs- lümanların baştâcı, müceddid, müctehid ve İslâm âlimlerinin gözbe­beğidir. İnsanların îtikâd, ibâdet ve ahlâk husûsunda doğruyu öğrenme­lerini, öğrendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini sağlayan, insanları Alla- hü teâlânın rızâsına kavuşturmak için rehberlik eden ve kendilerine “Silsile-i aliyye” denilen İslâm âlimlerinin yirmi üçüncüsüdür. İsmi, Ahmed bin Abdülehad bin Zeynel´âbidîn´dir. Lakabı Bedreddîn, künyesi Ebü´l-Berekât´dır. H.971 senesinde Hindistan´ın Serhend (Sihrind) şehrinde doğdu. İmâm-ı Rabbânî ismiyle tanınmıştır. İmâm-ı Rabbânî, Rabbânî âlim demek olup, kendisine ilim ve hikmet verilmiş, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakımından eksiksiz ve kâmil, olgun âlim demektir. Hicrî ikinci bin yılının müceddidi (yenileyicisi) olmasından dolayı “Müceddîd-i elf-i sânî”, ahkâm-ı İslâmiye ile tasavvufu birleştirmesi sebebiyle, “Sıla” ismi verilmiştir. Hazret-i Ömer´in soyundan olduğu için ,”Fârûkî” nese­biyle anılmış, Serhend şehrinden olduğu için de oraya nisbetle, “Ser- hendî” denilmiştir. Bütün bu vasıflarıyla birlikte ismi, İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî Şeyh Ahmed-i Fârûkî Serhendî´dir.

Babası ve dedelerinin hepsi, zamanlarının büyük âlimleri, sâlih ve fa­zîletli kimseleri idiler. Babası Abdülehad Efendi din ve fen ilimlerinde ye­tişmiş, tasavvufta da en son mertebeye ulaşmıştı. Gençliğinde ilmi yay­mak, insanlara hizmet etmek, doğru yolu göstermek için seyahat ettiği sıralarda, Hindistan´ın meşhûr kasabalarından Skendere´ye gitmişti. O memleketten asîl bir âileye mensûb sâliha bir hanım, firâsetiyle Abdül- ehad Efendinin mübârek bir zât olduğunu anlayıp, ona; “Kendi kuca- ğımda terbiye edip büyüttüğüm, iffet ve ismet cevheri bir kız kardeşim vardır. Böyle sâliha bir kızın sizinle nikâhlanmasını arzû ediyorum. Bu ri­câmı kabûl edeceğinizi umarım.” diye haber gönderdi. Abdülehad Efendi bir müddet düşündükten sonra teklifi kabûl edip, o kızla nikâhlandı. Bu evliliklerinden İmâm-ı Rabbânî hazretleri doğdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri çocukluğunda şiddetli bir hastalığa tutul­muştu. Evlerinde büyük bir üzüntü hâsıl olup, vefât edeceğini zannet­mişlerdi. O zamânın meşhûr velîlerinden ve Abdülkadir-i Geylânî´nin yo­lunun büyüklerinden Şâh Kemâl Kihtelî Kâdirî´ye götürüp duâsını istedi­ler. Şâh Kemâl Kâdirî, İmâm-ı Rabbânî´yi görünce büyük bir hayranlıkla bakarak babasına; “Hiç üzülmeyiniz. Bu çocuk çok yaşayacak, ilmiyle âmil, büyük bir âlim ve eşsiz bir velî olacak.” demiş ve çocuğun elinden tutup, öpmüştü. Muhabbetle sarılmalarından dolayı, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin feyzi ve nûru, mübârek vücûdunu kapladı.

Şâh Kemâl Kâdirî, İmâm-ıRabbânî hazretleri hakkında çok güzel ve büyük müjdeler verdi. İmâm-ı Rabbânî yedi-sekiz yaşlarında iken Şâh Kemâl Kâdirî vefât etti.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri ilk tahsîline, babasından ders alarak baş­ladı. Babasından okuyup Arapçayı öğrendi. Küçük yaşta Kur´ân-ı kerîmi ezberledi. Sesi güzel olduğundan, Kur´ân-ı kerîmi bülbül gibi okurdu. İl­minin çoğunu babasından, bir kısmını da zamânının meşhûr âlimlerin­den öğrendi. Babasından ders aldığı sırada, çeşitli ilimlere âit küçük ki­tapları ezberledi. Babasından aldığı dersleri tamamlayınca, Siyalkut şeh­rine gidip orada, Mevlânâ Kemâleddîn Keşmîrî´den ilim öğrendi. Mevlânâ Kemâleddîn meşhûr âlim Abdülhakîm-i Siyalkûtî´nin de hocası olup, za­mânının en yüksek âlimi idi. Bâzı hadîs kitaplarını da Şeyh Yâkûb-ı Keşmîrî´den okudu. Kâdı Behlûl-i Bedahşânî´den; hadîs, tefsîr ve bâzı usûl ilimlerinde icâzet, diploma aldı. On yedi yaşında iken tahsîlini ta­mamlayıp, bütün ilimlerden icâzet aldı. Tahsîli sırasında, Kâdîrî ve Çeştî büyüklerinin kalblerindeki feyz ve lezzeti babasından aldı. Babası ha­yatta iken, talebelere ilim öğretmeye başladı.

Bu sırada; Risâlet-üt-Tehlîliyye, Redd-i Revâfid, İsbât-ün-Nübüvve adlı eserlerini yazdı. Edebiyâta çok meraklı olup, fesâhatı ve belâgatı, sür´at-i intikâli, zekâsının şiddeti herkesi hayrette bırakıyordu.

Bu kadar ilmi ve herkesin üstünde olgunluğu, tevâzûsu ile birlikte kalbi, Ahrâriyye, Nakşibendiyye büyüklerinin aşkı ile yanıyor, bu yolda yazılmış kitapları okuyordu. Babasının vefâtından bir sene sonra, hacca gitmek üzere Serhend´den yola çıktı. Bu yolculuğunda Delhi´ye varınca, orada tanıdıklarından ve Muhammed Bâkî-billah´ın talebelerinden olan Mevlânâ Hasan Keşmîrî ile görüştü. Mevlânâ Hasan Keşmîrî, onu hoca­sının huzûruna götürüp, tanıştırmak istedi ve; “Bugün Ahrâriyye yolunda bu ülkede başka böyle büyük bir zât yoktur. Tâliblerin onun bir nazarıyla bakışıyla kavuştukları mânevî derecelere günlerce çekilen çileler ve çe­şitli riyâzetlerle nefsin istediklerini yapmamakla kavuşmak mümkün de­ğildir.” dedi.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, daha önce babası Abdülehad´dan da Ahrâriyye yolunun ve bu yolda bulunanların üstünlüklerini ve kıymetini duymuştu. Bu yolun büyüklerinin kitaplarını okuyup onların güzel hâlle­rini bildiği için; “Bu Hicâz yolunda, böyle büyük bir âlimden, bu büyükler yolunun zikr ve usullerini almaktan daha iyi ne olur ” diyerek Muham- med Bâkî-billah´ın huzûruna gitti. Huzûruna girince kalbinde bir nûr parladı. Mıknatıs iğneyi çeker gibi çekildi. Kalbi şimdiye kadar hiç duymadığı, bilmediği şeylerle doldu. Hacdan sonra uğrayıp istifâde et­meği niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini bırakmadı. Er­tesi gün huzûruna gelip, Ahrâriyye feyzine kavuşmak şevkini arzusunu bildirdi ve hizmetinde kaldı. Edeble ve can kulağı ile sözlerine ve hâlle­rine bağlandı. Böylece Kâbe´ye gitmekten vazgeçip, Kâbe sâhibini istedi. Üstâdının da lütuf ve himmeti ile iki ay içinde kimsede görülmeyen hâl­lere kavuştu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Muhammed Bâkî-billah´ı tanıdıktan sonra, edeple ve can kulağı ile bu hocasının sözlerine ve hâllerine bağlandı. Birkaç ay sonra, hocası Muhammed Bâkî-billah ona icâzet verdi. Böy­lece tasavvuf ilminde ve hâllerinde de yüksek dereceye kavuştuktan sonra, memleketi olan Serhend´e dönmesi emrolundu. Hocası, talebe­sinden çoğunun yetiştirilmesini de ona bırakıp, onları da arkasından Serhend´e gönderdi. Hocası onun için şöyle buyurdu: “Kalblere devâ, rûhlara şifâ olan bu tohumu, Semerkand ve Buhârâ´dan getirip Hindis­tan´ın bereketli toprağına ektim. Tâliblerin yetişip kemâle gelmesi için uğ­raştım. O (İmâm-ı Rabbânî), her dereceyi aşıp, üstünlüklerin sonuna va­rınca, kendimi aradan çekip, talebeyi ona bıraktım.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, memleketine gelince ilim ve edep öğret­meye isteklileri yetiştirmeğe ve yükseltmeğe başladı. Şöhreti her yere yayılıp, her taraftan âşıkları, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine Beydâvî Tefsîrî, Sâhîh-i Buhârî, Mişkât-i Mesâ- bîh, Avârif-ül-Me´ârif, Üsûl-i Pezdevî, Hidâye ve Şerh-i Mevâkıf gibi bâzı din kitaplarını ders olarak mükemmel bir şekilde okuturdu. Ömrünün son zamanlarında dahî talebelerine ilim tahsîlini sıkı sıkı emreder, buna çok önem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nûr ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselâmın dînini canlandırıyor ve kuvvetlendiriyordu. Zamanının pâ- dişâhlarını, vâli, kumandan, âlim ve hâkimlerini, çok tesirli mektupları ile, dîne, sünnet-i seniyyeye teşvik ediyor, çok âlim ve velî yetiştiriyordu. Al- lahü teâlâ ona öyle mânevi ilimler ihsân etmişti ki hocası Bâkî-billah da bu yeni ilimlere kavuşmak için huzûruna gelir, hürmetle otururdu. Hattâ bir gün geldiği zaman, İmâm-ı Rabbânî´yi kalbi ile meşgûl görüp, odaya girmedi, hizmetçiye de haber verip; “Rahatsız etme!” dedi ve sessizce kapıda bekledi. Bir müddet sonra İmâm-ı Rabbânî hazretleri kalkıp; “Ka­pıda kim var ” deyince üstâdı; “Fakîr Muhammed Bâki.” dedi. Bu ismi duyunca kapıya koşup, edep ve tevâzu ile karşıladı.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir müddet Serhend´de talebe yetiştir­mek- le meşgûl olup, insanlara doğru yolu anlattıktan sonra, hocası Muham- med Bâkî-billah´ı ziyâret için Delhi´ye gitti. Bir müddet hizmetinde kaldı ve hocası ile çok hoş sohbetleri oldu. Hâllerini bulunduklarından daha yukarıya götürdüler. Bütün bu lütufları ile çok yüksek hâllere, fazî­letlere kavuşmasına rağmen, hocası Muhammed Bâkî-billah´a yapılması müm- kün olmayan bir edeble davranıyordu. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Hâce Hüsâmeddîn Ahmed´den işittim. Hocam İmâm-ı Rab- bânî´yi medhedip övdükten sonra; “Mertebesi yüksek, fazîleti çok olmak- la berâber, edebe riâyette, hocamız Muhammed Bâkî-billah´ın ta­lebe- lerinden hiçbiri, İmâm-ı Rabbânî hazretleri gibi değildi. Bunun için bere- ketler herkesten önce ona nasîb oldu.” buyurdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri şöyle buyurmuştur. “Biz dört kişi, hocamız Muhammed Bâkî-billah´a hizmette diğerlerinden ilerdeydik. Hepimizin ayrı bir bağlılığı, ayrı bir düşüncesi vardı. Bu fakîr yakînen biliyorum ki, böyle bir sohbet ve cem´iyyet, terbiye ve irşâd kaynağı, Peygamber efendimizin zamânından sonra dünyâda çok az görülmüştür. Gerçi in­sanların en hayırlısı olan Resûlullah efendimiz zamânında bulunamadık, sohbetine kavuşamadık ama, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin saâ­detli sohbetinden de mahrûm kalmadık. Bunun için bu büyük nîmetin şükrünü yerine getirmek lâzımdır. Onun huzûrunda herkes kendi bağlılı­ğına, muhabbetine göre bir şeylere kavuştu.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocası Muhammed Bâkî-billah hazretleri­nin ikinci defâ huzûruna gidip bir müddet kaldıktan sonra, tekrar memle­ketine döndü. Bir müddet daha tâliblere, isteklilere feyz vermekle meşgûl oldu. Bu sırada pek yüksek derecelere kavuştu. Bu hâllerini hocasına mektuplar yazarak bildirdi. Bundan sonra üçüncü defâ hocasını ziyârete gitti. Bu ziyâretinden sonra Delhi´den Serhend´e dönüp birkaç gün kaldı ve Lâhor´a gitti. Lâhor şehrinde herkes, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin teşrîfini büyük bir ganîmet bildi. Talebelerinin en meşhûrlarından olan; Mevlânâ Muhammed Tâhir, Hâce Muhammed, Mevlânâ Esgar Ahmed ve Mevlânâ Ravh Hüseyin gibi zâtlar bu sırada talebesi olup, sohbetinde pişip yüksek derecelere kavuştular. İmâm-ı Rabbânî hazretleri Lâhor´da bulunduğu sırada, oranın meşhûr âlimleri kendisine çok hürmet ve edep gösterdiler. Nice bilinmeyen ve çözülmesi zor meseleleri ondan sorup doyurucu cevaplar aldılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Lâhor´daki sohbetleri devâm ederken, hocası Muhammed Bâkî-billah´ın vefât haberi geldi. Kalblerdeki huzûr ve ferahlığın yerini, elem ve keder aldı. Bu haber üzerine, hemen Delhi´ye gidip mübârek mezarlarını ziyâret etti. Oğullarına ve talebelerinin bü­yüklerine tâziyede bulundu. Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin talebe­leri, üzüntülerini ve kalblerindeki elemi, onun terbiyelerinin ve sohbetleri­nin bereketleriyle gidermek için, huzûrlarına gelip, Muhammed Bâkî-billah´a gösterdikleri gibi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine de; muhabbet, hürmet ve teslimiyet gösterdiler. Küçük büyük hepsi onu kabûl edip bağ- landılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocası Muhammed Bâkî-billah´ın her se- ne, vefât ettiği ay olan Cemâzil-âhir ayında Serhend´den hocasının nûrlu kabrini ziyârete gider ve tekrar Serhend´e dönerdi. İki üç defâ da Akra´yı teşrif etti. Bundan başka Serhend´den ayrılıp başka bir yere git­medi. An- cak, hayâtının sonuna doğru, zamânın sultânının ısrârı üzerine, iki-üç sene kadar bâzı beldelerde askerlerin arasında bulundu. Bunda da bir- çok hikmetler vardı. O yerlerin halkı bu vesîle ile onun sohbetlerinde bu- lundular. Bereketli nazar ve teveccühlerine kavuşup, nasîblerini aldı­lar.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Serhend´e döndükten sonra, Kâdirî tarî­katının büyüklerinden olan Şâh Kemâl Kâdirî´nin rûhâniyetinden de icâ­zet almakla şereflendi. Bu icâzeti şöyle olmuştur: Bir sabah İmâm-ı Rab­bânî hazretleri talebeleri ile murâkabe hâlinde iken, Şâh Kemâl´in torunu ve onun bütün kemâlâtının vekîli olan Şâh İskender, Kehtel´den gelip, Şâh Kemâl´in bereketli hırkasını İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin mübârek omuzuna koydu. İmâm-ı Rabbânî gözlerini açınca, Şâh İskender´i gördü. Tam bir tevâzu ile boyunlarına sarıldı. Şâh şöyle dedi: “Birkaç zamandır, hâl ve rüyâmda dedem Şâh Kemâl´i görüyorum. Bana, hırkasını size vermemi emrediyordu. Fakat, onların bu bereketli hırkasını evden çıka­rıp, bir başkasına vermek bana çok ağır geliyordu. Ama tekrar tekrar em­redince, emirlerine uymak lâzım oldu.” İmâm-ı Rabbânî, o hırkayı giyip husûsî odasına gitti. Bir müddet sonra odasından çıkınca, en yakın sır­daşlarına, mahremlerine şöyle söyledi: “Hazret-i Şâh Kemâl´in hırkasını giydikten sonra, şaşılacak çok garip hâl zâhir oldu. Şöyle ki, hırkayı giy­diğim zaman, insanların ve cinlerin seyyidi Abdülkâdir-i Geylânî´yi, haz­ret-i Şâh Kemâl´e kadar devâm eden bütün halîfeleriyle yanımda gör­düm. Hazret-i Gavs-i Rabbânî Abdülkâdir-i Geylânî kalbimi kendi tasar­ruflarına aldı ve husûsî nisbetlerinin ve yollarının nûrları ve esrârı beni kapladı. Bense, o hâllerin ve nûrların denizine gömülüp o denizin dalgıcı oldum. Bir müddet bu hâlde kaldım. O hâllerin beni kapladığı zamanda kalbime; “Beni Ahrâriyye büyükleri terbiye ettiler ve işimin esâsı bu bü­yüklerin yolunda olmaktır, şimdi başka oluyor.” diye geldi. Böyle düşü­nürken, Ahrâriyye yolunun büyüklerinin, hâce-i cihan Hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvanî´den hocam Hâce Bâkî-billah´a kadar bütün halîfelerinin gel­diğini gördüm. Benim işim ve icrâatım hakkında konuşmaya başladılar. Ahrâriyye büyükleri; “Bunu biz terbiye ettik. Bizim terbiyemizle zevke, hâle ve kemâle erişti. Siz ona ne hakla karışabilirsiniz ” dediler. Kâdirî büyükleri (Rahimehümüllah) da; “Daha çocukluğunda bizim ona tevec­cühümüz vardır. Bizim nîmet soframızdan tad almıştır. Şimdi de bizim hırkamızı giymektedir.” dediler.

Onlar böyle konuşurken Kübreviyye, Çeştiyye yollarından da birer cemâat geldi. Böylece anlaşmaya vardılar, bundan sonra bu iki şerefli nisbetten de kalbimde, büyük pay, tam bir şevk buldum.” İmâm-ı Rab­bânî hazretleri tasavvufda, bu yolların hepsinde talebe yetiştirip feyz verdi.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, benzeri az yetişen, müstesnâ bir İslâm â- limi ve büyük bir mürşid-i kâmildir. Peygamber efendimizin vefâtından bin sene sonra da İslâm düşmanları dîne, îmâna insafsızca saldırmış­lardı. Allahü teâlâ kullarına acıyarak, İmâm-ı Rabbânî gibi bir müceddîd yarattı. Ona derin ilimler ihsân eyledi. Onun vâsıtasıyla din düşmanları­nın korkunç saldırısını durdurdu. Hakkı bâtıldan ayırıp, çok kalblerden bâtılı kaldırdı. Bu yüce İmâm´ın mektup ve kitapları, insanları gafletten uyandırdı. Dünyâya ışık saldı. Yâni Allahü teâlâ onu, Peygamber efen­di- mizden bin sene sonra, dîn-i İslâmı yenilemek ve kuvvetlendirmek için göndermişti.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin dîne yıllarca yaptığı bu büyük hizmet­leri, sağlam, iknâ edici delîllerle sapık fikirlerinin çürütüldüklerini, Ehl-i sünnet îtikâdının ve doğru din bilgilerinin yayıldığını, bid´atlerin kalktığını gören bâzı sapık kimseler, ona cephe aldılar hased ve iftirâ etmeye başladılar.

Bunun için bâzı kimselerin cefâ oklarına, eziyet ve iftirâlarına hedef oldu. Nice âlimlerin, fâdılların, kâmillerin kendi yollarından ayrılıp, reh­berlerini bırakıp, etrâfına ve hizmetine koşuşmaları ise, hasedlerini daha da artırdı. İmâm´ı tehlikeye düşürmek için, hîlelere başladılar. Meselâ, Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezîd-i Bistâmî gibi büyük meşâyihi aşağı görüyor diyerek, câhil tabakayı aldattılar. Yüksek meşâyihin bildirdiği vahdet-i vücûdu inkâr ediyor, diyerek, görüşü kısa kimseleri İmâm´dan soğutmaya başladılar. Onu sevenlere de; “Meşâyih-i izâmı inkâr ediyor, Allahü teâlânın mârifetine vâsıtasız olarak kavuştum diyor.” dediler. Çeşit çeşit iftirâlarda bulundular.

O zamânın sultânı Selim Cihangir Hânın devlet adamları, hattâ bü­yük vezîri, baş müftîsi ve etrâfındakiler Ehl-i sünnet düşmanı idiler. Hâl­buki İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin birçok mektupları ve bilhassa ayrıca yazdığı Redd-i Revâfıd Risâlesi, Eshâb-ı kirâm düşmanlarını red et­mekte, böylelerinin câhil, ahmak ve alçak olduklarını anlatmaktaydı. İmâm-ı Rabbânî bu risâlesini Buhârâ´da bulunan en büyük Özbek hânı Abdullah Hana yollamıştı. “Bunu İran´da, Şâh Abbâs-ı Safevî´ye gösterin! Kabûl ederse ne iyi, etmezse onunla harb câiz olur.” demişti. Kabûl et­medi. Harb oldu. Abdullah Han, Herât´ı ve Horasan´daki şehirleri aldı. Buralarını daha evvel Safevîler almıştı. İşte bundan sonra, Hindistan´daki bozuk fırkalar, Eshâb-ı kirâm düşmanları elele verdiler. Sultâna gidip İmâm-ı Rabbânî hazretleri hakkında çeşitli iftirâlarda bulunarak şikâyet ettiler. Sultan, oğlu Şâh Cihân´ı gönderip, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini, evlâdlarını ve yetiştirdiği talebelerini çağırıp, hepsini öldürmeğe karar verdi. Bunun üzerine Şâh Cihân, bir müftî ile yanına gitti. Sultâna secde câiz olduğunu gösteren bir fetvâyı da götürdü. İmâm-ı Rabbânî´nin üs­tünlüğünü biliyordu. “Babama secde edersen seni kurtarabilirim.” de­yince, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu fetvânın zarûret zamânında izin ol­duğunu, azîmet ve din bütünlüğünün secde etmemek olduğunu, ecel ge­lince, ölümden hiçbir şeyin kurtaramayacağını söyledi ve secde etmeği kabûl etmedi. Çocuklarını ve talebelerini bırakıp sultâna yalnız gitti. Ken­disine yapılan iftirâlara karşı sultâna güzel ve doyurucu cevaplar verdi. Sultan yüksek hakîkatleri anlıyabilecek birisi olmadığı hâlde, neşelendi ve serbest bırakıp özür diledi. Hattâ, sultâna kendisine yapılan iftirâların asılsız olduğunu açık delîllerle anlatırken, orada bulunan ateşe tapıcı Hindûların büyük bir kumandanı, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin dinde olan kuvvetini, sözlerini, lezzet ve kıymetini görerek müslüman oldu.

Sultânın iknâ olduğunu gören iftirâcı sapıklar; “Bunun adamları çok­tur. Sözleri bütün memlekette yürürlüktedir. Bunu serbest bırakırsak bir karışıklık çıkabilir.” diyerek, uzun konuşmalardan sonra sultânı aldattılar. Sultan, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, memleketin en sağlam ve korkunç kalesi olan Guwalyar Kalesi´ne hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hâdiseye çok üzülen talebeleri sultânâ isyân etmek istediler. Bunu yapa­bilecek güçte idiler. Fakat İmâm-ı Rabbânî hazretleri onları rüyâlarında ve uyanık iken bundan men etti. Sultâna hayır duâ etmelerini emredip; “Sultânı incitmek bütün insanlara zarar verir.” buyurdu. Kendisi de sul­tâna hep hayır duâ ediyordu. Sultânın vezîri, koyu bir muhâlif olduğun­dan, zindanda, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin başına kardeşini tâyin et­miş ve çok şiddetli davranmasını emretmişti. Bu görevli ise ondan çeşitli kerâmetler, üzülmek yerine heybet, sabır ve hattâ neşe görerek tövbe etti. Bozuk îtikâdını terkedip Ehl-i sünneti seçti ve hâlis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kâfir, onun bereketi ve sohbetleri ile müslüman olmakla şereflendi. Birçok günahkâr tövbe etti. Hattâ bâzıları yüksek âlim oldu. İmâm-ı Rabbânî hazretleri hapiste üç sene kaldıktan sonra, sultan yaptığına pişmân oldu. Hapisten çıkarıp ikrâm ve ihsân eyledi. Hattâ hâlis talebesinden ve sâdık dostlarından oldu. Bir müddet, asker arasında kalmasını istedi. Sonra serbest bırakıp, hürmetle vata­nına gönderdi. Hapisteki bu sıkıntılardan ve uğradığı dertlerden sonra, evvelce bulundukları hâllerin ve makâmların binlerce üstünde derecelere yükselmiş olarak memleketine döndü. İmâm-ı Rabbânî hazretleri önce­leri; “Yetiştiğim derecelerin üstünde, daha çok makâmlar vardır. Onlara yükselmek celâl sıfatı ile, sert terbiye edilmekle olabilir. Şimdiye kadar cemal sıfatı ile okşanarak terbiye edildim.” buyurmuştu. Talebesinden bir kısmına; “Elli ile altmış arasında üzerime dertler, belâlar yağacak.” bu­yurmuştu. Buyurduğu gibi oldu. O makâmlara da yükselmek nasîb oldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerini hapsettiren Selim Cihangîr Hanın oğlu Şâh Cihân, pâdişâh olmak için babasına karşı geldi. Askeri çok ve ba­bası tarafındaki kumandanların çoğu kalbden kendisine bağlı olduğu hâlde zafer kazanamadı. O zamânın velîlerinden birine hâlini anlatıp duâ istedi. O velî dedi ki: “Senin zafer kazanman için vaktin dört kutbunun sana duâ etmesi lâzımdır. Bunlardan üçü seninle berâber ise de, en bü­yükleri olan dördüncüsü bu işe râzı değildir. O da İmâm-ı Rabbânî Mü- ceddîd-i elf-i sânî hazretleridir. Şâh Cihân, İmâm´ın huzûruna gelip duâ etmesi için yalvardı. Fakat, İmâm-ı Rabbânî onun babasına karşı gelme- sine mâni olup nasîhat etti. “Babana git, elini öp, gönlünü al, ya­kında vefât edecek, saltanat sana kalacaktır.” diye müjde verdi. Şâh Ci­hân emirlerini dinleyip arzûsundan vazgeçti. Bir zaman sonra H.1037 de babası vefât edince saltanata kavuştu.

Müslümanların zayıf düştüğü, küfrün, sapıklığın, zulmetin, felsefecile­rin ve sapık kimselerin her tarafı kapladığı bir zamanda, binlerce kâfir, çok sayıda fâsık ve fâcir onun güzel hâllerini görüp, sohbetini işitip tövbe ederek sâlih müslüman oldu. Uzaktan yakından pek çok kimse, rüyâda ve uyanık iken onu görerek yanına koşmuş, huzûruna geldiklerinde gör­düklerini aynen bulmuşlardır. Âlim, sâlih, genç, ihtiyâr binlerce kimse onu görüp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri zikreder olmuştur. Hu­zûrundaki pek çok talebeyi hâllere, yüksek derecelere kavuşturmuştur. Her an kerâmetleri görülür feyz ve bereket yayardı. Kerâmetlerinin altı binden fazla olduğu bildirilmiştir.

Zamânının âlimleri, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine “Sıla” ismi ile hitâb ettiler. Sıla, birleştirici demektir. Çünkü, o, tasavvufun İslâmiyetten ayrı bir şey olmadığını İslâmiyete uygun bir şey olduğunu isbat ederek, ah­kâm-ı İslâmiye ile tasavvufu vasl etmiş, birleştirmiştir. Bir hadîs-i şerîfte; “Ümmetimden Sıla isminde biri gelir. Onun şefâati ile çok kimseler Cennet´e girer.” buyrularak onun geleceği haber verilmiştir. Bu hadîs-i şerîf, İmâm-ı Süyûtî´nin Cem´ül-Cevâmi kitabında vardır. İmâm-ı Rab­bânî hazretleri bir mektubunda; “Beni iki deryâ arasında “Sıla” yapan Allahü teâlâya hamd olsun.” diye duâ etmiştir. Eshâbı, talebeleri ve se­venleri arasında “Sıla” ismiyle meşhûr olmuştur. Hadîs-i şerîfte müjdele­nen “Sıla” ismini ondan evvel hiç kimse almamıştır.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Müceddîd-i elf-i sânîdir. Yâni hicrî ikinci binin müceddididir. Eski ümmetler zamânında, her bin senede yeni din getiren bir resûl gönderilirdi, yeni din öncekini değiştirip, bâzı hükümleri kaldırırdı. Her yüz senede de bir Nebî gelir, din sâhibi peygamberin dî­nini değiştirmez, kuvvetlendirirdi. Hadîs-i şerîfde, bu ümmete ise, her yüz yıl başında İslâm dînini kuvvetlendiren bir âlim geleceği haber verilmek­tedir. Peygamber efendimizden sonra peygamber gelmeyeceğine göre, kendisinden bin sene sonra, İslâm dînini her bakımdan ihyâ edecek, dîne sokulan bid´atleri temizleyip, asr-ı seâdetteki temiz hâline getirecek, zâhirî ve bâtınî ilimlerde tam vâris, âlim ve ârif bir zâtın olması lâzımdı. Hadîs-i şerîfler bunu bildirmektedir. Bu mühim hizmeti İmâm-ı Rabbânî hazretleri yapmıştır.

Bütün İslâm âlimleri, bu zâtın İmâm-ı Rabbânî hazretleri olduğunda ittifâk etmişlerdir. Peygamberimizden tam bin sene sonra ilim ve irşâd kürsüsüne mutlak olarak oturup, cihânı Resûlullah´ın nûrları ile aydınlattı. Bid´atleri temizleyip İslâm dînini ihyâ etti. Onun zamânında Hindistan´da ve hattâ bütün İslâm âleminde baş gösteren sapık fikirler, bozuk inanış­lar yayılmaya başlayıp, büyük fitneler çıkmıştı. Ayrıca tasavvufta vahdet-i vücûdu anlatan sözler, müslümanlar arasında çeşit çeşit şekillere so­kuldu. Bu yüksek ve kıymetli bilgi anlaşılamadı. Birçok câhil, büyüklerin sözlerinin mânâlarını anlamayarak zamanla dinden çıktı. İslâmiyete karşı olanlar da bunu fırsat bilip, müslümanları doğru yoldan ayırmak için ça­lıştılar. Böylece tasavvuf bilgileri ile İslâmiyetin hükümleri arasında ayrılık ve çatışma varmış gibi, ikisi birbirinden ayrıymış gibi gösterilerek, müslü- manlar çeşitli isimler altında birbirlerinden ayrılmaya ve birbirlerine düş- man edilmeye çalışıldı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri başta vahdet-i vücûd bilgileri olmak üzere, yanlış anlaşılan daha birçok meseleyi gâyet açık bir şekilde îzâh ederek, insanların zihinlerini ve kalblerini, yanlış ve bozuk inanışlardan, bid´atlerden temizledi. Hakkı batıldan ayırıp, Peygambe- rimizin hak ve doğru yol olduğunu haber verdiği Ehl-i sünnet îti­kâdını her yere yaydı. Genç-ihtiyâr herkes ve birçok âlim onun etrâfında toplandı. Kendisine ilk defâ (Müceddîd-i elf-i sânî) ismini veren, zamânı­nın en bü- yük âlimlerinden Abdülhakîm-i Siyalkûtî´dir. O zamânın diğer büyük âlim- leri de onu medhedip övmüşlerdir.

Hâce Muhammed Bâkî-billah´ın talebesinin en büyüklerinden ve en yüksek âlimlerden olan Seyyid Mîr Muhammed Numân diyor ki: “İmâm-ı Rabbânî´ye tâbi olmağı hocam bana söyleyince, buna lüzum olmadığını anlatmak için; “Kalbimin aynası ancak sizin parlak kalbinizin nûruna kar- şı duruyor.” dedim. Hocam sert bir sesle; “Sen, Ahmed´i ne sanıyor­sun Onun, güneş olan nûru, bizler gibi binlerce yıldızı örtmektedir.” bu­yurdu.

Belh şehrinde bulunan Mîr Muhammed Mü´min Kübrevî, talebesin­den birini, İmâm-ı Rabbânî´nin huzûruna gönderdi. İmâm-ı Rabbânî´nin huzûruna varınca; üstâdından, Seyyid Mîrekşâh´ dan, Hasan-ı Kubâdânî ve Kâdı´l-kudât Tulek´den selâm getirdi ve; “Üstâdım Mîr Muhammed Mü´ min buyurdu ki: “İhtiyârlığım mâni olmasaydı ve yerim yakın olsaydı, gidip dersinden istifâde eder, ölünceye kadar hizmetçilik ederdim. Kim­seye nasîb olmıyan nûrları ile kalbimi aydınlatmağa çalışırdım. Bedenim uzakta, gönlüm ise, onunla oradadır. Bu fakîri, huzûrunda bulunan temiz talebesi gibi kabûl buyurmasını ve mukaddes nûrlarından rûhuma ışık salmasını yalvarırım ve benim için de mübârek elini öp!” dedi.” deyip, İmâmın bir daha elini öptü. Vedâ edip ayrılırken de; “Belh şehrindeki a- zîzler, kendilerine, yüksek hakîkatleri bildiren mektuplarınızdan gön­der- menizi istirhâm ettiler.” dedi. Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî bir mektup yazıp, diğer birkaç mektupla berâber verdi.

İsmâil Hakkı Bursevî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri, Anadolu´- da yetişen büyük velîlerden olup, ba­bası Mustafa Efendi, aslen İstanbul- ludur. İsmâil Hakkı Bursevî, H.1063 de Aydos´ta doğdu.

İsmâil Hakkı Efendi üç yaşına girince, babası onu Celvetiyye yolunun büyüklerinden Atpazarlı Osman Fadlî Efendiye götürdü. Seyyid Osman Fadlî Efendi, elini öpen İsmâil Hakkı´ya; “Sen doğumundan beri, bizim hâlis talebemizsin.” dedi. Yedi yaşında annesini kaybeden İsmâil Hakkı, on yaşına gelince, Osman Fadlî Efendinin Edirne´de bulunan ilk halîfesi Abdülbâkî Efendinin terbiyesi altına girdi. Abdülbâkî Efendinin yanında yedi sene kalan İsmâil Hakkı Efendi, ondan; sarf, nahiv, mantık, beyân, fıkıh, kelâm, tefsîr ve hadîs dersleri aldı. Fıkıhta Mültekâ, kelâmda Şerhi Akâid adlı eserleri okudu. Okuduğu bütün eserleri kendi el yazısı ile yazdı.

İsmâil Hakkı Efendi, H.1085 senesinde, zamânın büyük âlimi Os­man Fadlî´den ilim öğrenmek için, hocası Abdülbâkî Efendinin yazdığı bir mektubu alarak İstanbul´a gitti. Osman Fadlî Efendi ile Atpazarı´nda bu­lunan Kul Câmiinde buluştu. Osman Fadlî, onu eskiden tanıdığından hemen kabûl etti. İsmâil Hakkı Efendi bir müddet hocasına hizmet etti ve Allahü teâlânın zikri ile meşgûl oldu. Birgün hocası Osman Fadlî, onu ya- nına çağırarak; “Senin istidâdın gelmiş.” dedi. Sonra Besmele çekip, Fâ- tiha-i şerîfeyi okudu ve üzerine üfledi. “Seni Bursa´ya halîfe yaptım.” buyurdu.

Kabûlî Mustafa Efendi (rahmetullahi teâlâ aleyh) Edirne velîlerinden ve Rufâî tarîkatı büyüklerinden olup H.1124 de Edirne´de vefât etti.. Edirne´de mahkeme başkâtibi olarak vazîfe yapmaktaydı. Devamlı velîlerin hayatlarını ve menkıbelerini okumakta ve hep onlar gibi olmaya gayret etmekteydi. Gönlü Allahü teâlânın sevgisi ile yanar, gece-gündüz ibâdetlerinde; “Yâ Rabbî! Beni evliyâdan eyle, senin velî kullarından olayım. Hiç olmazsa onlar gibi olayım.” diye duâ ve niyâzda bulunurdu.

Edirne´de Eski Câmi adı ile anılan bir câmi, şehrin müslümanların eline geçtikten sonra yapılan ilk mâbedi olarak bilinirdi. Bu îtibârla halkın nazarında özel bir yeri bulunuyordu. Bu sebeple Mustafa Efendi de na­mazlarını mümkün olduğu ölçüde Eski Câmide kılmaya gayret eder ve vâz dinlerdi. Bir gün öğle namazında yine Eski Câmiye gelince câminin hınca hınç dolu olduğunu gördü. Halk o güne kadar hiç görmediği bir zâtı dinler gibiydi. Mustafa Efendi içeri girip arka sırada güçlükle oturduğu esnâda vâiz efendi konuyu değiştirerek; “Allahü teâlânın velî bir kulu ol­mayı arzu eden bâzı insanlar vardır. Böyleleri, her hal ve hareketinde Allahü teâlâyı râzı ederse velîlerden olur.” demiş ve tekrar konusuna de­vâm edince, bu sözler Mustafa Efendiye tesir etti. Vazîfesinden istifâ ederek bir daha da hiç görmediği o vâizin kendine çizdiği yolda yürü­meye başladı. Kendisini büsbütün doğruluğa ve ilme adadı ve mahlûkâ­tın hizmetine koştu.

Nerede bir yoksul görse maddî-mânevî yardımda bulunurdu. Yabâni ağaçları aşılardı. Yaralı ve sakat hayvanlara bakıp, yaralarını sarardı. Kimsesizlerin işlerini görmelerine yardım ederdi. Yaptığı işlere karşılık ücret almazdı. Her ânını Allahü teâlânın rızâsı için geçirirdi.

Mustafa Kabûlî Efendi, zaman zaman değişik bir kıyâfetle gece­leri şehri dolaşmaya çıkardı. İçki içip sarhoş olmuş kimseleri görünce onlara bu halden kurtulmak isteyip istemediklerini sorardı. Bunlardan pekçoğu yaptıkları işin yanlışlığını söyleyip keşke kurtulabilsek diye dert yanarlar- dı. O zaman Kabûlî Efendi; “Yarın Selîmiye Câmii yanındaki dergâha gi- din. Orada bir şeyh efendi var. Size iş bulur, yardımcı olur. Bu halden kurtulursunuz.” derdi.

Ertesi gün bunlardan bâzıları türlü düşünceler içinde huzûra girerler­ken isimleriyle çağıran bir velînin tesirli sözleriyle kendilerinden geçer­lerdi. Her türlü kötülüğün bitip yeni bir hayâtın başladığına inanarak tövbe eder, gözyaşı dökerlerdi.

Daha evvelden bu gibi durumlar karşısında ne yapacağını plânlayan Kabûlî hazretleri sermâye sâhipleriyle görüşür, bu insanların her birine uygun bir iş yeri açılırdı. Böylece insanların kurtuluşuna vesîle olurdu. Mustafa Kabûlî hazretlerinin dergâhı bu şekilde kötü yoldan çekilen kim­selerle dolup taşardı.

Kâdı Muhammed Zâhid (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri, Tür­kistan´da yetişen büyük velîlerden olup, İnsanlara İslâmiyetin emir ve ya­saklarını anlatarak saâdete kavuşmaları için çalışan ve kendilerine Silsi- le-i aliyye adı verilen büyük âlim ve velîlerin on dokuzuncusudur. İsmi, Muhammed bin Burhâneddîn´dir. Annesi Silsile-i aliyye büyüklerinden Yâkûb-i Çerhî haz­retlerinin kızıdır. H.936 da Semerkand´a bağlı Hisar´ın Vahş köyünde vefât etti. Kabri oradadır.

Asîl ve ilim ehli bir âileye mensûb olan Muhammed Zâhid, küçük yaştan îtibâren ilim öğrendi. Temel dînî bilgileri öğrendikten sonra tasav­vufa yöneldi. Nefsini ıslah edebilmek için çok gayretler sarf etti. Nefsin istediklerini yapmamak, istemediklerini yapmak sûretiyle Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaya çalıştı. 1478 veya 1480 senesinde büyük velî Ubeydul- lah-ı Ahrâr hazretlerine talebe oldu.

Muhammed Zâhid, Ubeydullah-ı Ahrâr hazretlerinin hizmetine girdi. On iki sene müddetle onun kalplere şifâ olan sohbetlerinde bulunup, ve­lîlik derecelerinde yükseldi. Hocası Yâkûb-i Çerhî hazretlerinin torunu olan Muhammed Zâhid´e daha çok îtinâ ve iltifât gösteren Ubeydullah-ı Ahrâr hazretleri onu tam olarak yetiştirdi. İnsanlara İslâmiyetin emir ve yasaklarını anlatmak husûsunda hilâfet verdi. İlimdeki yüksek derecesi sebebiyle Kâdı, dünyâdan yüz çevirmesi sebebiyle Zâhid lakaplarıyla anılan Muhammed Zâhid hazretleri, asrındaki âlimlerin en büyüklerinden ve evliyânın yükseklerindendi. Tasavvuf ilminde ve hallerinde mütehas­sıs ve ilâhî sırların gizliliklerine vâkıftı.

Hindistan´da yetişen büyük velîlerden Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyâr Kâkî (rahmetullahi teâlâ aleyh) devamlı ibâdet eder, bir ân Allahü teâ- lâdan gâfil olmazdı. Devamlı namaz kılardı. Her gece, Resûlullah efen- dimize üç bin salevât-ı şerîfe okurdu. Zamânın sultânı dâhil, birçok kim- se, kendisine her türlü maddî imkânı sağlamak için sâdece bir işâre­tini bekledikleri hâlde, Hâce hazretleri fakirlik içinde yaşamayı tercih ederdi. Bir şey veren olursa, onunla iktifâ ederlerdi. Zor durumda ka­lınca, hanı- mı, komşuları olan bakkalın hanımından borç ister, bununla yiyecek bir- şeyler alırdı.

Bir gün bakkalın hanımı, Hâce hazretlerinin hanımına; “Eğer ben sana borç vermeyecek olsam, sen ve evinizde bulunanlar açlıktan ölür­sünüz.” diyerek övündü. Başka bâzı kadınlardan da buna benzer sözler işiten mübârek hâtun dayanamayıp, durumu Hâce hazretlerine arz etti. O da üzüldü. Kendi hâllerine değil, insanların dünyâlık için bir müslüman kardeşini nasıl üzebildiğine ve olmadık sözleri nasıl söyleyebildiklerine üzülüyordu. Hanımına, başkalarından birşey istememesini, yiyecek bir şeye ihtiyâcı olunca, (odanın bir köşesini işâret ederek) Besmele-i şerîfe söyleyerek oraya gitmesini, orada ihtiyâcı kadar (elma, armut kurusu) bulacağını, onu alarak açlıklarını gidermelerini emretti. Hanımı; “Peki efendim.” diyerek bildirilen şekilde yaptı. Kendisini komşu kadınlarına mahcûb olmaktan kurtardığı için Allahü teâlâya şükrediyor, buna sebeb olan efendisine de çok teşekkür ediyordu. Hâce hazretlerinin isminde bulunan “kakî” ilâvesi, bu hâdiseye nisbetle söylenmiştir.

Hâce Kutbüddîn, çok cömert ve eli açık bir zâttı. Kendisini tanıyan ve seven varlıklı kimseler tarafından dergâhına gönderilen yiyecek ve giye­cek gibi ihtiyaç maddelerini, ihtiyâcı olanlara dağıtırdı. Kendisi bol bol kullanmak imkânına sâhib olduğu hâlde, sıkıntı ve fakirlik içinde yaşa­mayı sever, başkalarını kendisine tercih ederdi. Gelenlere ikrâm ve ih­sânda bulunmaya o kadar ehemmiyet verirdi ki, mutfakta hiçbir şey bu­lunmadığı zamanlar, ziyârete gelenlere hiç olmazsa su dağıtılmasını hizmetçilere emrederdi. İsteseydi fevkalâde bolluk ve gösteriş ile ya­şardı. Fakat böyle fakir olmak, kendisine daha çok sevimliydi ve bu sı­kıntılara sabretmek, mânevî nîmetlerin gelmesine, bu yolda yükselmeye vesîle oluyordu. Hâce hazretleri de fakr (yokluk) ve sıkıntı yolunu tercih ediyor, diğer taraftan mânevî olarak daha çok şeyler kazanıyordu. Ka­nâat ediyor, hâlinden aslâ şikâyetçi olmuyordu.

Hâce Kutbüddîn, bütün güzel huyları kendisinde toplamıştı. Allahü teâlânın takdîrine teslim olmakta ve sabırlı olmakta da son dereceydi. Birgün kendisi bulunmadığı bir sırada, küçük çocuğu vefât etti. Cenâzesi defnedildikten sonra geldi. Hanımı, evlâd acısıyla ağlayıp, sızlanıyordu. Hâce Kutbüddîn bunun sebebini sordu. Küçük çocuğunun vefât ettiğini bildirdiler. “İnnâ lillâh…” okudu ve; “Hepimiz, Allahü teâlâın irâdesine, rı­zâsına, râzı ve teslim olmalıyız.” diyerek hanımını teselli etti.

Mâlik bin Enes (rahmetullahi teâlâ aleyh) Ehl-i sünnetin amelde dört hak mezhebinden biri olan Mâlikî Mezhebinin kurucusu olup, Medîne-i münevverede yaşayan âlim ve velîlerdendir. Medîne-i münevverede H.90 da doğdu. H.179 da vefât etti.

Tebe-i tâbiînden olan Mâlik bin Enes, ilimle ve hadîs-i şerîf rivâyetiyle meşgûl olan bir âilede ve çevrede yetişti. Dedesi Mâlik, babası Enes, amcası Süheyl hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Sevgili Peygamberimizin yaşadığı ve İslâm dîninin hükümlerinin vâz edildiği zamânın en önemli ilim merkezlerinden olan Medîne-i münevverede hayat sürdü.

Böyle bir çevrede dünyâya gelen Mâlik bin Enes, küçük yaşta Kur´â- n-ı kerîmi ezberledi. Kendi isteği ve bilhassa annesinin teşvikiyle ilim öğrenmeye başladı. Annesi en güzel elbiselerini giydirerek, sarığını sarıp; “Şimdi git, oku yaz.” dedi. Oğlunu zamânın en meşhûr âlimi Râbiat-ür-Rey´in huzûruna götürdü. Râbia bin Abdurrahmân´ın derslerine devâm eden Mâlik bin Enes genç yaşta fıkıh ilmini öğrendi. Sonra Abdurrahmân bin Hürmüz´ün derslerine devâm edip, ondan çok istifâde etti. Büyük bir hayranlık ve muhabbet duyduğu hocası hakkında; “İbn-i Hürmüz´ün derslerine on üç sene devâm ettim. Ondan nice ilimler öğ­rendim. Bunların bir kısmını hiç kimseye söylemiyorum. O, bid´at ehlini red bakımından ve insanların ihtilâf ettikleri şeyler husûsunda onların en bilgilisiydi.” derdi.

İlim öğrenmek husûsunda her fedâkârlığa katlanan Mâlik bin Enes, tahsil uğruna evini dahi satmıştır. Kendisi şöyle demiştir: “Öğle vakti haz­ret-i Ömer´in oğlu Abdullah´ın âzâtlısı olan Nâfi´ye gider ve kapısında beklerdim. Nâfi, hazret-i Ömer´den nakledilen ilimleri ve onun oğlu Ab­dullah´ın ilmini biliyordu. Güneşten ve şiddetli sıcaktan korunmak için hiçbir gölge bulamazdım. Nâfi´, dışarı çıkınca edeple selâm verirdim ve onu kırmadan arkasından içeri girip; “Abdullah bin Ömer şu meselelerde ne buyurmuştur ” diye sorardım. O da suâllerimi cevaplandırırdı…”

İmâm-ı Mâlik, Ehl-i beytten Câfer-i Sâdık hazretlerinden de ilim al­mış, onun sohbetinde bulunmuştur. Bu hususta kendisi şöyle anlatır: “Câfer bin Muhammed´e giderdim. O çok yumuşak huylu ve güler yüzlü idi. Yanında Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem anılınca yüzü sara­rırdı. Meclisine uzun zaman devâm ettim. Her görüşümde ya namaz kı- larya oruçlu olur veya Kur´ân-ı kerîm okurdu. Abdestsiz hadîs-i şerîf rivâ- yet etmezdi. Mânâsız sözleri hiç ağzına almazdı. Haram ve şüpheliler- den sakınan, dünyâya düşkün olmayan, çok ibâdet eden âlimlerdendi. Ya­nına geldiğim zaman yaslandığı yastığını alır, mutlaka bana ikrâm ederdi.”

Mâlik bin Enes, bir gün hocası Ebü´z-Zinâd´a hadîs rivâyet ederken rastlamış ve halkasına katılmamıştır. Daha sonra hocası bizim halka­mı- za niçin oturmadın diye sorunca da; “Yer dardı, oturamadım. Pey­gamberimizin sallallahü aleyhi ve sellem hadîsini ayakta dinlemek, edep- sizlik olur diye ayakta dinlemek istemedim.” cevâbını verdi.

İlim ve fazîlette yüksek derece sâhibi olan İmâm-ı Mâlik bin Enes hazretleri insanlara İslamiyetin emir ve yasaklarını öğretti. Dokuz yüz âlimle sohbet etti. Yüz bin hadîs-i şerîfi yazdı. On yedi yaşındayken ders vermeye başladı. Onun dersinde bulunanlar hocalarının derslerinde bu­lunanlardan daha çoktu.

İnsanlar, hadîs ve fıkıh öğrenmek için onun kapısında toplanırlardı. Kapıcı tutmak zorunda kaldı. Önce talebelerine, sonra halktan herkese izin verir, içeri girerlerdi. Halâya üç günde bir giderdi. “Halâda çok bu­lunmaktan hayâ ediyorum.” derdi.

Muvattâ kitabını yazınca, kendi ihlâsından şüphe etti. Kitabı suya koydu. “Eğer ıslanırsa, bu kitap bana lâzım değildir.” dedi. Hiçbir yeri ıs­lanmadı.

İmâm-ı Şâfiî ve İmâm-ı Ahmed bin Hanbel hazretleri, Mâlik bin Ene- s´in sohbetinde bulunup ilminden çok istifâde etmişlerdir. Bunların İmâm-ı Mâlik´in talebesinden olması onun şeref ve üstünlüğüne en bü­yük vesi- kadır.

İmâm-ı Mâlik bin Enes hazretlerinin kendine has koyduğu usûle göre çıkardığı hükümlere rivâyet yolu veya Hicâz âlimlerinin yolu adı verildi. Bu yolun imâmı, İmâm-ı Mâlik´dir. Daha sonraki devirlerde onun ortaya koyduğu bu yola Mâlikî mezhebi denildi. Ehl-i sünnet îtikâdındaki müslü- manlardan, amellerini yâni ibâdet ve işlerini bu mezhebin hükümle­rine uyarak yapanlara Mâlikî denir.

İmâm-ı Mâlik bin Enes hazretleri; İnsanlara hayırlı ve güzel işler yap- malarını tavsiye ederdi. “Kendisine hayrı olmayan kimsenin başka­sına hayrı olmaz. İnsan kendisi için hayır işlemez, kendisine iyilik yap­mazsa, insanlar da ona hayır ve iyilik yapmaz.” buyurarak, Peygamber efendimi- zin; “Kişinin mâlâyânîyi (faydasız şeyleri) terk etmesi, müslümanlığının güzelliğindendir.” hadîs-i şerîfini rivâyet ederdi. İnsanla­rın her sözünün kendisinin leh ve aleyhinde olduğunu bildirerek Pey­gamber efendimizin; “Bir kişi bir söz söyler de o sözden dolayı Cehen­nem ateşine düşeceği hatırına gelmez. Bir kimse de bir söz söyler, bu sözden dolayı Allahü teâlânın kendisini Cennet´e koyacağı aklına gel­mez.” hadîs-i şerîfini rivâyet ederdi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân (rahmetullahi teâlâ aleyh) insanları Hakk´a dâvet eden, doğru yolu göstererek hakîkî saâ­dete kavuşturan ve kendi- lerine “Silsile-i aliyye” denilen âlim ve velîlerin meşhûrlarındandır. İsmi, Şemseddîn Habîbullah´tır. Babası Mirzâ Cân´dır. Onun ismine izâfeten Cân-ı Cânân denilmiştir. H.1111 veya 1113 de doğdu. 1195de şehîd e- dildi. Hazret-i Ali´nin neslinden olup, seyyiddir. Ceddi, ileri gelen devlet a- damlarından olup, Teymûriyye sul­tanlarına yakınlıkları vardı. Bütün de- deleri, mürüvvet, adâlet, şecâat, sehâvet (cömertlik) ve dîne son derece bağlı olmalarıyla tanınmış, be­ğenilen ve medhedilen bütün üstün vasıf- lara sâhib idiler. Ayrıca herbiri, devlet idâresinde mevkî ve makam sâhi- biydi. Babası Mirzâ Cân, mevkî ve makâmı terkedip, fakirliği ve kanâatı tercih etti. Servetini Allah için fa­kirlere dağıttı. Kızının nikâhı için ayırdığı yirmi beş bin rub´iyye mikdârındaki altını, bir dostunun şiddetli bir sıkıntı- da olduğunu işitince, tamâmen ona hediye etti. Babası, memleketinde, merhameti, üstün ah­lâkı, insânî meziyetlerinin üstünlüğü ile tanınmış bir zâttı. Zamânın mürşid-i kâmillerinden olan Şâh Abdürrahmân Kâdirî´nin sohbetinde ke­mâle geldi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, daha küçük yaşta iken alnında rüşd ve hidâyet nûru parlıyordu. Zekâ, fehm ve anlayışının parlaklığını gören firâset erbâbı, onun yüksek bir fıtrata, yaratılışa sâhib olduğunu söyler­lerdi. Babası, onun terbiye ve tâliminde, ilim öğrenmesi husûsunda çok dikkat gösterdi. Daha küçük yaşta ilim, mârifet öğrenmeye ve çeşitli ma­hâretler kazanmağa başladı. Kıymetli ömrünü çocukluğundan îtibâren gâyet iyi değerlendirip, hebâ etmedi. İlim ve mârifeti yanında ayrıca çe­şitli sanat ve mahâretleri öğrendi. Kendisi şöyle demiştir: “Çocukluğumda İbrâhim aleyhisselâmı rüyâmda görüp, çok iltifât ve ihsânlarına kavuş­tum. Yine çocukluğumda hazret-i Ebû Bekr´i ne zaman hatırlayıp ismini ansam, mübârek sûreti karşıma çıkardı. Rûhâniyetini gözümle görür­düm. Bana çok iltifâtta bulunurdu.”

Yine şöyle anlatmıştır: “Çocukluğumda idi. Bir kimse babamla konu­şuyordu. İmâm-ı Rabbanî hazretlerinden bahsettiler. Ben o anda İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin rûhâniyetini gördüm. Bana oradan kalkmam için işâret etti. Bu hâli babama söyleyince; “Anlaşıldı ki, sen onların yolundan istifâde edeceksin.” dedi. Allahü teâlâ benim tînetime, sünnet-i seniyyeye ittibâ etme, uyma hasletini yerleştirmiş.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin fıtratında, yaratılışında bir yük­seklik, büyükler yolunda ilerlemeye büyük bir kâbiliyet, onları sevmek ve muhabbet gösterme husûsiyeti vardı. “Aşk ve muhabbet, benim tînetimin hamurunun mayasıdır.” buyurdu. Zamânın meşhûr âlimlerinden onun hâlini görenler; “Bu çocuk, aşıkâne bir mîzâca sâhibdir.” demişlerdir. Ba­bası ona; “Senin dünyâya gelişin benim için çok mübârek oldu. Çünkü senin doğduğun sene, ben dünyâya âit bağlılıkları, dünyâya düşkün ol­mayı terkedip, kanâatı tercih ettim.” demiştir.

Kendisi ilim tahsîlini şöyle anlatmıştır: “Fârisî lisanını ve diğer bâzı bilgileri babamdan, Kur´ân-ı kerîmi, tecvîd ve kırâat ilmini Kârî Abdürre- sûl´den, aklî ve naklî ilimleri de zamânımızın âlimlerinden öğren­dim. Hâcı Muhammed Efdal´den, tefsîr ve hadîs ilmi öğrendim. On beş yaşında i- ken kendisinden ilim öğrendiğim hocam Hâcı Muhammed Efdal, bana bir takke hediye etmişti. Bunun bereketi ile zihnim iyice açıldı. Hiçbir şeyi okuyup öğrenmekte zorluk çekmedim. Tahsîlimi ta­mamladıktan sonra, bir müddet de talebelere ders verdim. On altı ya­şında babam vefât etti. Vefât etmeden önce şöyle vasiyyet etti: “Bütün vaktini, kemâlâtı, olgun- lukları ve üstün dereceleri elde etmek için harca. Kıymetli ömrünü boş şeylerle geçirme.” Babamın vasiyetine uyarak, ilim öğrenmeye ve öğ- rendiğim ilimle amel etmeye devâm ettim. Bir gece rü­yâmda evliyâdan bir zâtı gördüm. Mezarından kalkıp yanıma geldi ve kendi külahını ba- şıma koydu.” Bu rüyâdan sonra gönlümde makam ve mevkî arzusu hiç kalmadı. Tasavvufa yönelme arzusu iyice fazlalaştı. Bir defâsında rü- yâmda gaybdan bir ses; “Bizim seninle işimiz var. İnsanların hidâyete kavuşması ve onları hidâyete kavuşturacak yolun yayılması senin sebe- binle olacak!” dedi. Bu rüyâyı da görünce tasavvufa yönelip, bâtın nisbe- tini elde etmek arzum iyice kesinleşti. Bu maksadıma kavuş­mak için Seyyid Nûr Muhammed Bedâyûnî´nin huzûruna gittim. Mübârek yüzünü görünce mârifet sâhibi bir zât olduğunu anladım. Sünnet-i seniyyeye son derece bağlı, dînin emirlerine tam uyan, yüksek ahlâk sâ­hibi bir zât idi. Sohbeti kalbe safâ veriyor, cana can katıyordu. İyice anla­şılmıştı ki, ara- yanlar maksada onun huzûrunda kavuşuyor, ölmüş kalb onun huzûrun- da dirilip itminâna eriyor. Hakk´a kavuşmak orada müyes­ser oluyordu. Beni talebeliğe kabûl etmesini arzedince, istihâresiz talebe kabûl etme- diği hâlde beni derhal kabûl etti. Feyzleri o kadar bereketli ve tesirli idi ki, bir teveccüh ile talebesinin kalbi zikretmeye başlardı. Ona talebe olup feyzlerine kavuşunca gönlüm aydınlandı. Çok iltifâtına ka­vuştum.

Kısa zamanda Nûr Muhammed Bedâyûnî hazretlerinin sohbetinde yetiştim. Tasavvuf hâllerine gark olmuştum. Ben, muhabbet-i ilâhînin sarmasından, cezbenin çokluğundan uykuyu, istirahati, yemeyi, içmeyi terk etmiştim. İnsanlardan uzaklaşıp yalnız başıma dolaşmaya başladım. Açlığın şiddetinden ağaç yaprağı yemiştim. Vaktim hep kendimden geç­miş bir vaziyette ve murâkabe hâlinde geçiyordu. Asıl maksada kavuş­mayı böylece bekledim. Nihâyet o hâle geldim ki; “Rabbini görüyormuş gibi ibâdet et” hadîs-i şerîfinde istenen vasfa ulaştım. Mahviyyet, fenâ ve bekâ hâllerine kavuştum. Büyüklerin târif ettiği maksada, sırr-ı tevhîde yükseldim.

Nûr Muhammed Bedâyûnî, benim hâllerime bakıp, bana karşı tevâzu ile, büyük bir sevgi ve alâka gösterdi. Bir gün, ikimiz karşı karşıya oturur­ken; “İki güneş karşı karşıya gelmiş, birinin nûrundan diğeri görülmüyor. Eğer tâliblerin terbiyesine yönelsen âlem nûrlanır.” buyurdu. Yine bir gün bana; “Sende Allahü teâlâya ve Resûlüne karşı muhabbet yüksek dere­cededir. Bizim yolumuz, senin teveccühlerin ile yayılacak. Sana Şem- seddîn Habîbullah ismi verildi.” buyurdu ve talebelerinden bir kısmı­nın yetiştirilmesini bana havâle etti. Hocamın sohbetine devâm ederken, havâle ettiği o talebeleri de yetiştirdim ve hocamın sohbetine bıraktım. Her ne kadar Resûlullah efendimizin zamânında bulunup görmekle şe­reflenmedik ama, Allahü teâlâya binlerce şükürler olsun ki, Resûlullah´ın nâiblerinden olan (O´nun yolunu anlatan) hocam Seyyid Nûr Muhammed Bedâyûnî´nin sohbetinde bulunmakla şereflendim. Hayâtın meyvesi, asıl maksad ele geçti. Büyüklerin çok iltifâtına kavuştum.

Hocam Seyyid Nûr Muhammed Bedâyûnî´nin sohbetine dört sene devâm ettim. Sonra bana icâzet verdi. Bana Ehl-i sünnet îtikâdı üzere ol- mamı, sünnet-i seniyyeye uymamı ve bidatlerden sakınmamı vasiyet et- ti.”

Hocası Seyyid Nûr Muhammed´in vefâtından sonra, altı sene Şeyh Gülşenî ve on iki sene Muhammed Efdal ve Hâfız Sa´dullah´ın, sekiz sene Muhammed Âbid-i Senâmî´nin sohbetlerine devâm ederek tasav- vufda Müceddidiyye yolunda yüksek derecelere kavuştu. Ayrıca Kâdiriy- ye, Çeştiyye, Sühreverdiyye ve Kübreviyye yollarından da icâzet, diplo- ma aldı. Zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendikten sonra insanları irşâda ve doğru yolu anlatmaya başladı. Derslerine, sohbetlerine âlimler, âmir­ler, velîler ve halk devâm edip ondan feyz aldılar. Mîr Müsliman, Senâullah Pâni-pütî, Gulâm Kâki, Seyyid Alîmullah, Seyyid Abdullah Dehlevî gibi büyük âlimler ve velîler yetiştirdi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, İslâmiyetin yayılması ve insanların hakîkî saâdete kavuşmaları için çok üstün hizmetler yapmıştır. Her biri üstün birer cevher olan kıymetli zâtlar yetiştirmiş ve onları insanlara reh­berlik yapmakla vazifelendirmiştir. Talebeleri de bulundukları yerlerde in­sanlara İslâmiyeti öğretmişler, îmânlarının vicdânileşmesini sağlamışlar­dır. Böylece her biri bulunduğu yerde İslâmiyete uyulmasına, güzel ahlâ­kın yayılmasına ve insanların birbirlerine karşı iyi muâmelede bulunma­larını sağlamışlardır. Onları tanıyıp seven insanlar, onların sebebiyle te­miz bir hayat yaşamak ve saâdete kavuşmakla şereflenmişlerdir.

ŞEHÎD OLMAK İSTERİM

Evliyânın büyüğü, Mazhar-ı Cân-ı Cânân,

İstifâde etmişti, binlerce kimse ondan.

Henüz vefât etmeden, birkaç gün önce idi,

Rabbine kavuşmanın, şevk ve sevincindeydi.

Âhirete göçmesi, olmuşken böyle yakın,

İnsanlar, sohbetine, gelirdi akın akın.

Her gün yüzlerce kişi, gelerek o sohbete,

Kavuşuyorlar idi, nûra ve hidâyete.

Talebesinden biri, sılaya gitmek için,

Huzûruna gelerek, istedi ondan izin.

Buyurdu: “Güle güle, emânet ol Allah´a.

Lâkin görüşemeyiz, senin ile bir daha.”

Diğer talebeleri, duyunca bu sözleri,

Ağlayıp, herbirinin, yaşla doldu gözleri.

Ve yine o günlerde, talebeden birine,

Yazdı ki: “Geldik artık, ömrün nihâyetine.

Bu dünyâda yapacak, kalmadı bir işimiz,

Yaş, sekseni geçti ve, yaklaştı ecelimiz.”

Birkaç gün kalmıştı ki, vefâtına nihâyet

Talebeyi toplayıp, son defâ etti sohbet.

Buyurdu ki: “Kalbimden, her neyi geçirdimse,

Ve hangi bir nîmete, kavuşmak istedimse,

Hak teâlâ hepsini, eyledi bana ihsân,

Her arzûma kavuşmak, oldu kolay ve âsân.

İslâm-ı hakîkîyi, nasîb etti nihâyet,

Verdi sâlih amelle, istikâmet, kerâmet.

Tasavvufta ne kadar, derece varsa eğer,

Rabbimiz herbirini, kıldı bana müyesser.

Elde edemediğim, kaldı ki bir tek makam,

O da, şehîd olmaktır, budur şimdi bana gam.

Kavuştum tasavvufta, makamların hepsine,

Şimdi arzûm ermektir, şehidlik rütbesine.

Hocalarımın çoğu, şehâdet şerbetini,

İçerek bitirdiler, en son nefeslerini.

Ve lâkin yaşlandım ben, zâif düştü vücûdum,

Yoktur cihâd edecek, bir kuvvetim ve gücüm.”

Mazhâr-ı Cân-ı Cânân, bu son sözleri ile,

Şehîdlik arzûsunu, getirdi böyle dile.

Son günleri idi ki, o yer ahâlisinden,

Huzûruna gelenler, artmıştı eskisinden.

Bin yedi yüz seksen bir, mîlâdî senesinde,

Ve Muharrem ayının, yedinci gecesinde,

Mübârek hânesinin, önüne, bir aralık,

Yabancı kimselerden, doldu bir kalabalık.

Niyetleri kötüydü, bilhassa üç kişinin,

Israr ediyorlardı, içeri girmek için.

Nihâyet izin alıp, hânesine girdiler,

Bunlar Moğol kâfiri ve mecûsî idiler.

Hem de tanımazlardı, kendisini o zaman,

Sordular ki: “Sen misin, Mazhar-ı Cân-ı Cânân ”

“Evet, benim.” deyince, durmayıp onlar daha,

Hücûm edip hançerle, başladılar vurmaya.

Ağır yaralanarak, yıkıldı yere hemen

Üç gün sonra Rabbine, kavuştu ebediyyen.

On Muharrem Aşûre ve Cumâ, akşam vakti,

O da şehîd olarak, Hakk´a oldu mülâki.

Mehmed Emîn Tokâdî (rahmetullahi teâlâ aleyh) hazretleri, İstanbul evliyâsının büyüklerinden olup, Aziz Mahmûd Ermevî dervişlerinden bir zâtın oğlu­dur. H.1075 de Tokat´ta doğdu. 1158 de İstanbul´da vefât etti. Kabr-i şe­rîfi, Unkapanı´na inen cadde ile Zeyrek Yokuşunun kesiştiği te- pe üze­rinde, Soğukkuyu Pîrî Paşa Medresesi kabristanındadır. Kendisini vesîle ederek, kabri başında yapılan duâ müstecâbdır, makbûldür.

Mehmed Emîn Efendi, ilim tahsîline memleketinde başlayıp, bir müd- det ilim öğrendikten sonra, 1698 senesinde İstanbul´a geldi. Şeyhü­lislâm Mirzâzâde Muhammed Efendiden uzun müddet ders alıp, ilim öğ­rendi ve çok iyi yetişti. Sonra Mekke´de Ahmed Yekdest Cüryânî hazret­lerinden tasavvuf ilmini öğrenip, tasavvufda talebe yetiştirebilecek du­ruma geldi. İkinci Hicaz seferinde hadîs âlimlerinden Ahmed Nahlî´den hadîs ilmini öğrenip icâzet aldı. Ayrıca İstanbul´a ilk geldiğinde, ilim tah­sili sırasında, hat yâni yazı sanatını Yedikuleli hattat Abdullah Efendiden öğrendi. Değişik hat çeşitlerinde mahâret sâhibiydi.

Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri, İstanbul´a ilk geldiğinde, birkaç ay Pîrî Paşa Medresesinde ikâmet etti. Bu sırada Başrûznâmeci (Günlük gelir ve masrafların defterini tutan, ayniyât kaydı amiri) Ali Efendi adında bir zâtın oğluna ders vermeye başladı. Ayrıca kendisine Reîs-ül-Küttâb (Hâriciye vekili) makâmının yazı işlerinde kâtiplik vazifesi de verildi. Bu vazifede iken Başrûznâmeci Ali Efendi, kendi evinde bir yer ayırıp, kal­ması için dâvet etti. Bunun üzerine Rûznâmeci Ali Efendinin evinde kal­maya başladı. Hem kaldığı bu evde, hem de Şehzâde Câmiinde talebe­lere ders vermeğe başladı. İstanbul´da bulunan meşhûr âilelere mensûb kimseler de onun derslerine devâm etti. Ali İzzet Paşa ve Yeğen Mu- hammed Paşa bunlardandır. Etrâfında çok talebe toplandı. Üstün ve olgun hâllerini görenler, ona; “Ârif-i Muhlisi” lakabını verdiler.

Kâtiplik vazifesine ve talebelere ders vermeye bir müddet devâm et­tikten sonra, Başrûznâmeci Ali Efendinin, 1702 senesinde vazifeli olarak Edirne´ye gönderilmesi üzerine, onunla birlikte Edirne´ye gitti. Orada ileri gelen birçok kimseyle görüşüp sohbet etti. Edirne´de bulundukları sırada, ders vermekte olduğu Başrûznâmeci Ali Efendinin oğlu vefât etti. Bunun üzerine ders vermekten vazgeçerek, bulunduğu vazifeden de ayrılıp, hacca gitmeğe karar verdi. Karar verdiği günün sabâhı, Edirne´de Sa­raç- hâne yakınındaki çalıştığı dâiresine gitmek üzere evden çıkmıştı. Yolu meşhûr Kâdirî şeyhi ve büyük bir zât olan Kasabzâde Muhammed E- fendinin dergâhına uğradı. Oraya yaklaşınca, Muhammed Efendinin oğlu Abdülkâdir Efendinin, dergâhın önünde beklediğini gördü. Abdülkâdir E- fendi, yanına yaklaşıp; “Babam sizi dergâhta bekliyor, bu­yursun bir kah- ve içelim diyor.” dedi. Bu dâvet üzerine Kasabzâde Muhammed Efendi- nin yanına gidip elini öptü. O da; “Safâ geldiniz Hacı Emîn Efendi.” dedi ve elinden tutup odasına götürdü. Oturup sohbete başladıkları sırada, Mehmed Emîn Efendi; “Elhamdülillah bizi hacc-ı şerîf ile müjdelediniz.” deyince, Muhammed Efendi; “Evet, siz bu gece hacca gitmeye niyet etti- niz biz de tebrik ettik.” deyip sohbete başladı. Sohbet sırasında Mehmed Emîn Efendiye, fıtraten yüksek bir kâbiliyete sâhib olduğunu ve çok büyük nîmetlere kavuşacağını müjdeledi. Mekke´ye va­rınca, evliyânın büyüklerinden İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin üçüncü oğlu Muhammed Ma´sûm Fârûkî hazretlerinin yetiştirdiği yedi bin büyük evli­yâdan biri olan Ahmed Yekdest Cüryânî´nin huzûruna gitmesini, kendisi­nin de selâmını ve hürmetlerini arzederek, onun talebesi olmasını tav­siye etti.

Mehmed Emîn Efendi, bu zâtın yanından ayrıldıktan sonra, Başrûz- nâmeci Ali Efendiye de gidip hacca gideceğini söyledi. Ali Efendi mem- nun olup, ona yolda harcaması için bir miktar para verdi. Mehmed Emîn Efendi, bundan sonra birkaç gün içinde bütün dostlarıyla vedâla­şıp, İs- tanbul´a gitmek üzere yola çıktı. İstanbul´a ulaşınca, hacıları götü­recek gemiye bindi. On günde Kâhire´ye vardı. Oradan da bir kâfile ile Mekke´ye hareket etti. Mehmed Emîn Efendinin, hayâtının önemli bir safhası, Mekke´ye bu ilk gidişi ile başladı. Çünkü, orada madde ve mânâ ilimlerinde yükselmiş, büyük rehber ve zamânının en kıymetli âlimlerin­den biri olan Ahmed Yekdest Cüryânî´yi tanıyıp, ona talebe oldu. Dersle­rine ve sohbetine üç yıl devâm edip, kemâle ulaştı. Bu hususta o zâttan icâzet, diploma aldı.

Hayâtında önemli bir dönüm noktası olan bu hocasıyla tanışmasını bizzat kendisi şöyle anlatır: “Mekke´ye varınca, ilk gün, Kâbe´yi tavâf ve ziyâretle geçti. Ertesi gün sabah namazını Harem-i şerîfde (Kâbe´nin ya­nında) kıldıktan sonra dışarı çıkacağım sırada, Harem-i şerîfin bir köşe­sinde otuza yakın kimsenin bir halka hâlinde oturduklarını gördüm. Niçin böyle halka olmuşlar acabâ, ders için hocalarını mı bekliyorlar diyerek yanlarına yaklaşıp oturdum. Hepsinin başlarını eğip edeble oturduklarını gördüm. Ben de oturup başımı eğerek bekledim. Bir ara başımı kaldırıp baktığımda, halkanın ortasında duran bir zâtı karşımda gördüm. Dikkatle bana bakıyordu. Bakışlarından ve heybetinden ürperip başımı eğip göz­lerimi yumdum. Bir müddet daha öyle durduktan sonra yine dikkatle bana baktığını gördüm. Sonra o zât ellerini kaldırıp duâ etti. Duâdan sonra Fâtiha okundu ve herkes kalkıp dağılmağa başladı. Ben de kalkıp giderken o mübârek zât bana yaklaştı, yanıma gelip selâm verdi ve; “Hoş geldin Emîn Efendi.” dedi. Hâlimi hatırımı sordu. Sonra beni yanına alıp, Harem-i şerîfin yakınında bulunan evine götürdü. İçeri girip otur­duktan biraz sonra hizmetçisi sofrayı kurdu. Sofrada sıcak bir ekmek ve fincan içinde içecek bir şey vardı. O mübârek zât ellerini ekmeğe uza­tınca, bir elinin bileğinden kesik olduğunu gördüm. Hemen Edirne´deki Şeyh Mu- hammed Efendinin tavsiyesi aklıma geldi ve bahsettiğinin bu mübârek zât olduğunu anladım. Fakat o anda selâmını söylemeyi unut­muşum. Yemekten sonra yolculuğumdan, geçip geldiğim yerlerden so­rup cevap aldıktan sonra; “Edirne´de size emânet edilen şeyi unuttunuz” buyurdu. Hemen Edirne´deki Muhammed Efendinin selâmını hatırladım ve söyledim. O da muhabbet ve sürûr içinde selâmı aldı. Artık beni tale­beliğe kabûl edip, ders vermeye başladı ve Allahü teâlânın ismini zikret­memi söyledi. Sonra da şu beyti okudu:

Otuz kırk yıl geçince eylemiş tahkîk Hâkânî

Ki bir dem Hakkı zikretmek değer mülk-i Süleymânı.

Bundan sonra dille anlatılmaz hâllere ve nîmetlere kavuştum. Fârisî bildiğim için, ekseriyetle Fârisî kelimelerle konuşurdu. Benden iki sene önce huzûruna gelen Tatar Ahmed Efendi adında bir zât ona hizmet et­mekteydi. Ben huzûruna kavuşunca, Tatar Ahmed Efendiyi Medîne´de bulunan ve orada insanlara rehberlik yapan talebesi Abdürrahîm Buhâ- rî´nin hizmetine gönderdi. Sonra benim İstanbul´a döneceğim sı­rada, Tatar Ahmed Efendiyi tekrar Mekke´ye çağırıp, icâzet verip, Ana­dolu´ya insanları irşâd için gönderdi.

1702 senesi hac mevsiminden, 1705 senesi hac mevsimine kadar, üç sene, Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinin hizmetinde, derslerinde ve sohbetlerinde bulundum. Nihâyet 1705 senesinde hacıların dönmesi sırasında, hocamın izni üzerine İstanbul´a döndüm.” Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri, hocası Ahmed Yekdest hazretlerinin sohbetlerinde ye­tişip, tasavvufda yüksek derecelere ulaştıktan sonra İstanbul´a dönünce, hocasının talebelerinden Muhammed Kumul Efendinin evine yerleşti ve İstanbul´da beş sene daha kaldı. Bu sırada Nakşibendî, Kâdirî, Şâzilî, Şettârî yollarında yetişmiş bulunuyordu. İstanbul´da kaldığı bu beş sene müddetince Şehzâde Câmiinde ve Sultan Mahmûd Câmiinde talebelere ders verdi. Nakşibendiyye yolunun büyüklerinden Muhammed Kumul Efendi, Mevlânâ Hâce Ziyâüddîn, Halvetî büyüklerinden Mevlânâ Şeyh Îsâ-yı Mahvî ve Sünbüliyye meşhûrlarından Seyyid Nûreddîn Sünbülî ile sohbet etti. Sonra Muhammed Kumul Efendi ile önce Habeş eyâletine sonra Kudüs´e gitti. Oradan da Mekke ve Medîne´ye gitti. Bu esnâda ho­cası Ahmed-i Yekdest hazretleri vefât etmiş ve dört sene geçmiş idi.

Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri altı sene süren bu seferi esnâsında, Kudüs´te Ahmed Nahlî´den hadîs ilminde icâzet aldı. Medîne-i münev- verede Abdürrahîm Buharî ve Beşîr Ağa ile sohbetlerde bulundu. Ayrıca Şeyh Ahmed el-Benâî Dimyâtî´den, Mevlânâ Hüseyin Alemî er-Rufâî´den de hadîs rivâyeti icâzeti aldı. Remle şehrinde Kutbülebdâl Şeyh Cumâ hazretleri ile de sohbette bulundu. 1717 senesinde Hicaz´­dan İstanbul´a döndü. İstanbul´a dönünce, Muhammed Kumul Efendinin evinde üç sene daha ikâmet etti. Bundan sonra Muhammed Kumul Efendinin vefâtı üze- rine Filyokuşu´nda bir ev kirâladı ve evlenip orada oturdu. İlim ve mârifet yaymaya devâm etti. Bir ara Ebû Eyyûb-i Ensârî hazretlerinin türbesinde türbedârlık yaptı. Bu sırada âlim, fâdıl ve sâlih zâtlar onun sohbetine koştular. Bundan sonra da Peygamber efendimi­zin türbesinde, Ravda-i mutahherada hizmet etme vazifesi verildi. Bu vazifeye tâyin edilince, ka- vuştuğu nîmete şükrederek; “İki cihan sultânı­nın türbesinde bekçi ve hizmetçi oldun. O´nun yüksek kapısının süpür­gecisini, Mevlâ mahrûm eylemez, zarara uğratmaz. Cihânın sultânı olan Resûlullah´ın hizmetçi- sini kimse incitmez. Ey Emîn (sana müjdeler ol­sun)! Resûlullah efendimi- zin kapısında zâhiren ve bâtınen hizmetçi ol­makla şereflendin.” mânâsında da bir şiir söyledi. –