Şafii Mezhebinin Yayılışı

248- Şafii Mezhebinin Yayıldığı Yerler Ve Mühim Merkez­leri:

lbn-i Haldun Mukaddime´sinde der ki: Şafiî mezhebinde olanlar Mı­sır´da, basta yerlerden daha çoktur. Bu mezheb Irak´da, Horasan´da, Mâ-verâünnehir´de yayılmıştır. Bütün İslâm merkezlerinde fetva ve tedris iş­lerinde Hanelilerle yanyana yer almışlardır. Aralarında münazara mec­lisleri çoğalmış, hılâfiyyât kitablan her iki tarafın delilleriyle dolmuştur. Sonra Şarkın sönmesiyle bunların hepsi de sönüp gitti. îmam Muhammed b. îdris Şafiî Mısır´a gelip Benî Hakem yurduna yerleşince, Abdu´1-Ha-kem oğulları Eşheb îbn-i Kasım, îbn-i Mevâz ve başkaları, sonra Haris b. Miskin ve oğulları ondan ilim aldılar. Şafiî fıkhı Mısır´da gelişti. Son­ra Râfızîlerden Fatımî Devletinin ortaya çıkmasiyle Mısır´da Ehl-i Sün­net fıkhı inkıraz buldu, onun yerini Ehl-i Beyt fıkhı aldı. Eyüp Oğlu Yû­suf Salâhaddin Eyyûbî´nin eliyle Mısır´da Kölemen Devleti yıkıhncaya kadar durum böyle gitti. Salâhaddin Eyyûbî Mısır´ı alınca Şafiî fıkhı yi­ne canlandı, Suriye´den ve Irak´tan Şafiî erbabı Mısır´a döndüler. Mısır´­da bu mezhebe rağbet azalmışken bu defa tekrar kuvvetlenip en güzel bir duruma geldi. Ünlü bilginler yetişti. Suriye´de Eyyûbî Devletinin sa­yesinde Muhiddin Nevevî gibi meşhur bir âlim yetişti. îzzeddin b. Abdü´3-Selâm da böyledir. Mısır´da İbnü´r-Rıf´a, Takıyyüddin îbn-i Dakîku´1-îyd, bu ikisinden sonra da Takıyyüddin Sübkî yetişti. Böylece Şafiî fıkhı bu çağda Mısır´da Şeyhü´l-Islâm olan Sirâcüddin Bulkînî´ye kadar gelmiştir. Bugün Mısır´da Şafiî ulemâsının en büyüğü odur. Belki de bu çağdaki bütün ulemânın en büyüğüdür.”[1]

Şafiî mezhebi ve onun yayılışı hakkında lbn-i Haldun´un sözleri bun­lardır. Şafiî mezhebinin Mısır´da başladığını, sonra İslâm ülkelerinin do­ğu kesimlerinde Hanefî mezhebine ve diğer mezheblere galebe çaldığını, daha sonra da doğduğu yer olan Mısır´a döndüğünü söylüyor. Bu kısa­ca bir özet olup biraz açıklamağa ihtiyaç vardır. [2]

249- Şafiî Mezhebinin Mısır´da Yerleşmesi:

İmam Şafiî Mekke´de ictihadda bulundu. Irak ulemâsı onun mezhe­bini öğrendiler. Fakat o çağda ulemâ, derslerinde mezhebci bir yol tut­muş değildiler. Her âlim, karşılaştığı mes´ele hakkında hür olarak icti-had eder, bâzan başkasımn incelemelerinden de faydalanır, böylece ken­disi için bir çığır açardı; faydalandığı kimsenin yoluyla ve görüşüyle hiç bağlanmak sızın kendi görüşünü açıklardı. Bir âlim, başka bir âlimi tak-lid etmezdi; ancak avam, bir mes´ele sordukları zaman o âlimi taklid ederdi. Bundan dolayı Şafiî´nin ictihad etmesiyle veya halkının Şafiîliği Öğrenmesiyle Mekke ve Irak gibi ülkeler Şafiîliği kabul edivermiş olmadı,

Müctehidler veya onlardan bâzıları imamlardan birinin ictihaddaki yolunu ihtiyar edip böylece taklid yeli esmeğe başlayınca, sonraları da her bölgenin halkı bir imâmı taklid edip onun mezhebini kabul edince, Şafiî mezhebi Mısır´da yerleşti ve kökleşti; halk o mezhebin yolunu tut­tular. Çünkü halk Mısır´da yayılmış olan Mâlikî mezhebiyle Mısır´da ta­nınan Hanefî mezhebini bir yana bırakıp Şafiî mezhebini öğrenmeğe ko­yuldular. Böylece Mısır Şafiî mezhebinin doğup büyüdüğü bir yer ordu.

Ibn-i Sübkî, Tabakât´ında Şafiî mezhebiyle ilgili olarak Mısır ve Su­riye hakkında şöyle der: “Bu iki bölge, Şafiîliğin merkezidir. Şafiî mez­hebi kurulalıberi, bu ülkelerde kadılık ve hatiblik Şafiî ulemâsının elinde­dir, başkasına vermezler.”

Şafiî mezhebi, Mısır´da yerleştikten sonra yayılmağa bağladı, Irak´-da meydana çıktı, Bağdad´da mezhebin tabi´leri çoğaldı. Horasan, Turan. Suriye, Yemen gibi birçok ülkelere yayıldı. Mâverâünnehir´e, iran´a, Hi­caz´a ve Hindistan´ın bâzı yerlerine girdi. Hicretin 300 yılından sonra Ku­zey Afrika´nın bâzı kesimlerine ve Endülüs´e kadar uzanıp sokuldu.[3] [4]

250- Fâtimîler Devrinde Söndükten Sonra Eyyubîler Zama­nında Şafîîlîğin Tekrar Canlanması, Şafii Kadısının Üstün Tutulması, Osmanlılar Zamanında Hanefîliğin İleri Tutulması:

Şafiî mezhebinin yayılmış olduğu bu ülkelerden her birindeki duru­mundan kısaca bahsedelim: Şafiî mezhebinin ilk yurdu Mısır olup bura­da Mâlik! ve Hanefî mezheblerine üstün gelerek orada dâima çoğunluk hâlinde durmuş, Fatımî Devletinin Mısır´ı almasına kadar hâkim mezheb olmuştur. Fâtımîler Mısır´a girince Şafiîlikle ameli ortadan kaldırmışlar, Şîanın îmâmiyye mezhebine göre amel etmeği kabul ettirmişlerdir. Niha­yet Eyûb Oğlu Yûsuf Salâhaddin Eyyûbî, Fâtımîlerin saltanatına son ve­rerek Şîa mezhebiyle ameli yasak edip Ehl-i Sünnet mezheblerini tekrar diriltmiştir. Bu arada Şafiî mezhebine en büyük önemi ve yeri vermiştir.

Çünkü gerek Salâhaddin ve gerekse ondan sonra gelen Eyyûbî hükümdar­ları Şafiîliği tutmuşlardır, hepsi Şafiî idiler. Yalnız Suriye´de hükümdar­lık yapan îsâ b. Âdil Ebû Bekir, Hanefî mezhebini kabul etti. Bu aile için­de ona gelinceye kadar Hanefî olan yoktu. Ondan sonra çocukları onun izinden gittiler. Hanefî mezhebine candan bağh olan bu hükümdarı, Hanefîler, Hanefiyye fukahâsından sayarlar.

Eyyûbîler Devletinin yerini Kölemenler Devleti alınca, Şafiî mezhe­binin i´tibarı asla azalmadı. Çünkü bu Devletin hükümdarları da Şafiî idiler. Ancak Baybars´tan önce gelen Seyfeddin Kutuz Hanefî mezhebin­de idi. Fakat hükümdarlığı kısa sürdüğünden devletin resmî mezhebinde onun bir te´siri olmadı. Hattâ Celâleddin Süyûtî, Hüsnü´1-Muhâdara´da bu hükümdarların içinde Şafiî olmayan yoktur, diyor.

Eskiden olduğu gibi bu devlette de mahkemelerde kaza ve hüküm, Şafiî mezhebi üzere idi. Fakat Sultan Zahir Baybars, Ehl-i Sünnetin dört mezhebinden birer kadı bulunmak üzere kadıların dört olması düşüncesi­ni ileri attı. Her kadı kendi mezhebinin îcablarına göre hüküm verecek­tir. Böylece Kahire´de ve Fustat´da her mezhebin bir kadısı oldu. Nâible-ri bunlar tâyin ediyorlar, şahitleri bunlar gösteriyorlardı. Fakat dört mezhebin arasından Şafiî mezhebine daha üstün bir yer verdi. Bütün memlekete nâibleri tâyin etme hakkı yalmz ona aitti. Nasıl ki yetim mal­larına ve evkafa nezaret edip onları idare işi de Şâfiîlere verilmişti. Böy­lelikle devlette Şâfiîler ibrinci derecede geliyordu, onun ardından Mâli-kîler, sonra Hanefîler, sonra Hanbelîler gelmekte idi. Ancak Subhu´1-A´şâ´-mn kaydettiğine göre, îbn-i Batûta, Melik Nâsir´ın hükümdarlığı sırasın­da Hanefîlerin, Mâlikîlerden ileri tutulduğunu söylüyor. Fakat Hanefîler-den Burhaneddin b. Abdulhak kadı olunca, Melik Nâsır´a, eski âdet üze­re Mâlikî Kadısının onun üst tarafına oturmasını işaret ettiler ve böyle yapıldı. Çerkeş Kölemenleri zamanında durum hep böyle eskisi gibi de­vam etti. Nihayet Osmanlı Türkleri Mısır´ı aldılar. O zaman dört mezhe­be göre kadılıklar ve Şâf iîlerin hâiz oldukları yüksek mevki´ ortadan kalk­tı. Kadılık, Devletin resmî mezhebi olan Hanefîliğe hasredildi. Ve bugü­ne kadar hal böyle devam etmiştir. Ancak Ahvâl-i Şahsiye Kanununda, vakıf, mîras ve vasiyet nizamlarında diğer mezheblerden de hükümler alınmıştır. Zaten Mısır´da da şer´î mahkemelerde îslâm şeriatı üzere an­cak bu dâvalara bakılır. (Diğer hususlar nizamî mahkemelerde medenî kanunlara göredir.)

Türklerin Mısır´ı fethiyle Şafiî mezhebi resmî mezheb olmak vasfını kaybettiyse de Mısır halkı içinde en yaygın mezheb olarak yaşamıştır. Zîrâ Şafiîlik ve Mâlikîlik bu iki mezheb Mısır halkının kalbine yerleşmiş­tir. Mısır köylerinde halk ibâdetlerini bugüne kadar bu iki mezhebe göre yapagelmiştir. Mısır köylüsü ibâdetinde bu iki mezhebe göre ameli seç­miştir. Mâlikîlik Mısır´ın Saîd semtinde, Şafiîlik de deniz semtinde yâni Kahire´den aşağı kısımda daha çoktur. [5]

251- Şafiî Mezhebinin Suriye´ye Girmesi Ve Evzai Mezhebi­nin Yerîni Alması:

Suriye halkı, EVzâî mezhebinde idi. Mısır´da kadılık yaptıktan sonra Şâfiîlerden Ebû Zür´a Muhammed b. Osman Dımeşkî, Şam Kadısı olunca Şafiîlik burada yayıldı. îbn-i Sübkî Tabakât´mda onun hakkında §Öyle diyor: “O, baş olmağa lâyık bir kişi idi. Şafiî mezhebini Şam´a sokan odur, denir. Kendisinden Müzenî´nin Muhtasar´mı okuyup belleyen herke­se yüz dinar bahşiş verirmiş… 302 yılında Şam´da öldü.” Onun Şâfü mez­hebini Şam´da yaymasını (denir) sözüyle ifade etmesi, Sübkî´nin dikkat­li ve ince bir tâbiridir. Çünkü bu mezheb, aralarındaki – komşuluk dolayı-siyle Mısır´dan Suriye´ye herhalde geçmişti. Ulemâ, bu iki ülkede birin­den diğerine gelip giderdi. Fakat Ebû Zür´a, Suriye´de kadılık yapan ilk Şafiî kadısıdır. Ondan önce Suriye Kadısı Evzâî mezhebinde idi. Ebû Zür´a kadı olunca, nüfuzu sayesinde Şafiî mezhebinin, Evzâî mezhebinin yerini almasına çalıştı. Gördüğün gibi, bahşişler vererek Şafiî mezhebini öğre­nip bellemeğe teşvik ederdi. Suriye´de bundan sonra dâima Şafiî kadıla­rın bulunmasiyle, Evzâî mezhebi inkıraza yüz tuttu, Şafiî mezhebi ise kuvvetlenip üstün geldi. Ebû Zür´a´nın sağlığında Şafiî mezhebi henüz üs­tünlük sağlamamıştı. Hattâ ondan sonra gelen kadılar zamanında da EV­zâî mezhebi devam etti. Kadılık vazifesi Evzâî mezhebinde olanlardan alınsa da, Suriye halkı arasında mezheb i´tibarlı yerini muhafaza etti. Kaza işlerinde bulunmasalar da müftüler vardı. Zehebî Târihi 347 yılı olaylarından bahsederken diyor ki: “Bu yılda Şam´da Evzâî mezhebi müftüsü olan Ebû Hasan Ahmed b. Süleyman b. Hazlenı vefat etti. Ca­mide onun büyük bir ders halkası vardı. Bu zât, Evzâî mezhebinin son müftüsü olduğu anlaşılıyor.”

Bundan görülüyor ki, Evzâî mezhebi Hicretin dördüncü yüzyılının yarısına kadar Suriye´de yaşamıştır. Şafiîlik ona ancak o zaman galebe çalmıştır. [6]

252- Şafiîliğin Irak´da Yayılması Ve Hanefîliğe Rekabet Etmesi:

Irak´da Hanefîlik yayılmıştı. Abbasî Halîfeleri bu mezhebi tutmuş­lardı. Harun Reşid, îmanı Ebû Yûsuf´u (Allah ondan râza olsun) Bağ-dad´a Baskadı yaptıktan sonra kadılar Hanefî mezhebinde olan fukahâ-dan tâyin olunmağa başlandı.

îbn-i Hazm diyor ki: “îki mezheb başlangıçta riyaset ve lıükûnıet sayesinde yayılmıştır: Ebû Hanîfe´nin mezhebi, Mâlik´in mezhebi. Zîrâ Hânın Reşid, îmam Ebû Yûsuf´u Kadı´l-Kudâtlık makamına getirip baş-kadı yapınca Şarkın en uzak yerinden başlayarak Afrika´nın en uzak vi­lâyetine kadar bütün kadılar onun tarafından tâyin olunurdu. Mâliki mezhebi de bizde, Endülüs´te hükümet sayesinde yayıldı. Çünkü, Yahya b. Yahya´nın sultan nezdinde i´tibân ve mevkii vardı, kaza işlerinde onun sözü tutulurdu. Sultan, onunla müşavere yapmadan Endülüs´e hiç­bir kadı tâyin etmezdi. O da ancak kendi adamlarını seçer, Mâliki mezhe­binde olanları gösterirdi. İnsanlar dünyalığa çokça düşkündürler. Emel­lerine kavuşmak için umduklarına götüren şeye sarılırlar. Şu da var ki, Yahya kendisi asla kadılık kabul etmedi. Bu da onların katında onun bü­yüklüğünü arttırdı, onun görüşlerini kabule daha çok vesîle oldu.”

Doğduğu ve yaşadığı yer olması dolayısiyle Irak Hanefiyye mezhebi­nin merkezi olduğu gibi Şafiî mezhebi de burada yayıldı. Çünkü Şafiî´nin ilk talebeleri burada idi; Şafiî´nin ashabından birçokları Irak´a göçüyor­du. Zîrâ Bağdad İslâm âleminin merkezi, Abbasî Halîfelerinin başkenti idi. Her mezhebden âlimler buraya geliyordu, çeşitli görüş sahipleri bu­rada toplanmıştı. Bunlar birbiriyle çarpıştığı gibi Şafiî mezhebiyle Ha­nefî mezhebi de birbiriyle rekabet halinde idi. Hanefîler ekseriyette ol­makla beraber ondan sonra çoğunlukta Şafiîlik geliyordu. Bağdad aha­lisinin çoğu Hanefiyye mezhebine şiddetle taraftardı. Halîfe Kâdirbillâh, Bağdad´a Şafiî bir kadı tâyin edince Bağdad ayağa kalktı. Halk ikiye ay­rıldı. Çoğunluğu teşkil eden bir kısım bu tâyini tasvib etmedi, azınlık ha­linde kalan bir kısım da tâyini destekliyordu. Halîfe, fitnenin büyümesin­den korktu ve çoğunluğu hoşnud etmek için tâyin etmiş c´duğu Şâfü ka­dıyı azlederek yerine Hanefî bir kadı tâyin etti. Böylece Hanefîliğe yine şeref, İ´zaz ve hürmeti iade edilmiş oldu. Bu olay Hicretin dördüncü yüz­yılında idi. (Şâfiîler Bağdad´da zaman zaman Hanbelîlerle nizaa düşmüş­lerdir. )

Ne de olsa, Şafiî mezhebinin Bağdad´da bir yeri vardı, Şafiî ulemâsı­nın kendilerine mahsûs bir mevkii vardı. Riyaset makamına geçmekten uzak kaldılarsa da ilim bakımından yükseldiler. Kadılık başkalarında ise de onlardan da halîfelerin saygı gösterdiği nice âlimler yetişti. [7]

253- Şafiî Mezhebinin İran´da Yayılması:

Şafiî mezhebi İran´a da girdi. îbn-i Sübkî, o zaman İran´da Şafiî mez­hebinden ve Dâvud Zahirî mezhebinden başka bir mezheb bulunmadığını söylüyor ve şöyle diyor: “Üstâd Ebû Mansur dedi ki: İranlılar Şafiî veya Dâvud Zahirî njezhebi üzere idiler. Çoğunluk Zâhiriyye mezhebinde idi. Fakat Zâhiriyye mezhebinin sonraları İran´da inkıraz bulduğu anlaşılı­yor. Şafiî mezhebine de Şîa mezhebi gâlib gelmiştir. Bugün İran´ın resmî mezhebi İmâmiyyeden Ca´feriyye mezhebidir. Kaza bu mezhebe göredir. [8]

254- Bu Mezhebin Horasan, Sicistan, Türkistan´a Girmesi, Yer Yer Şîa Ve Hanefîlikle Rekabeti:

Horasan, Sicistan, Mâverâünnehir ülkelerine gelince: Buralarda Şa­fiî mezhebi tutunmuştu. Şâfiîler buralarda, başta Hanefîler gelmek üzere diğer mezheb sahipleriyle münazaralar, münakaşalar yaparlardı. Hattâ bâzan bu münakaşalar çetin ve gergin bir hal alırdı. Şâfiîlerle Şîa kavga yapar, Haneklerle Hanbelîler birbirine girerdi.

Şafiî mezhebinin bu ülkelerde yayılması için şartlar çok müsaiddi. Bir mezhebin yayılmasında esas, mezhebin ulemâsı ve onların faaliyeti­dir. 365 yılında ölen Muhammed b. İsmail Kaffâl-i Kabir Şâsî, Mâverâün-nehir ülkelerinde Şafiîliği yayan o olduğunu, İbn-i Sübkî Tabakât´ında söylüyor.

Sahâvî, Hân Bit-Tevbih´de şöyle diyor: “Merv ve Horasan´da Ahnıed b. Seyyâr´dan sonra Şafiî mezhebini yayan Hafız Abdullah b. Muhammed b. îsâ Mervezî olmuştur. Buna sebep de şudur: Ahmed b. Seyyar, Şafiî´­nin kitablarmı Merv´e götürdü. Halk bunları gok beğendi. Hafız Abdullah Mervezî bunlardan bâzısına baktı ve onları istinsah etmek istedi. Fakat Ahmed b. Seyyar buna müsaade etmedi, imkân vermedi. Bunun üzerine Hafız Abdullah çiftliğini satarak Mısır´a gitti. Orada Rebî´ ve diğer Şa­fiî mezhebi erbâbiyle görüşüp onlardan mezhebi öğrendi. Ahmed b. Sey-yâr´ın sağlığında Merv´e döndü.” Hafız Abdullah Hicretin 293 üncü yılın­da öldü. Yine Sahâvî´nin beyanına göre 316 yılında ölen Ebû Avâne ´Yâ-kup b. tshak Nİsâborî İsferâyînî, Şafiî mezhebini ve eserlerini Isferâyin beldesine sokan zât olmuştur. Kendisi Rebî´ Müzenî´den ders alanlardan­dır.

Böylece görüyoruz ki, Şafiî mezhebini ülkelere yayanlar ulemâ olmuş­tur. Uzak-Şark ülkelerine mezhebi ve kitablarmı yaymakla yetinmiyorlar, valileri, devlet adamlarını, sultanları ikna´ ederek mezhebi kabule davet ediyorlardı.

îbn-i Esîr, El-KâmÜ´inde, 595 yılı olaylarını anlattığı sırada şunu da kaydeder: “Bu yıl içinde Gazne Hükümdarı Gıyaseddin ve Horasan hal­kından bir kısmı Kerrâmiyye[9] mezhebini bırakarak Şafiî mezhebine gir­diler. Buna sebep şu olmuştur: Gıyaseddin yanında Fahr Mübarek Şah nâmiyle tanınan biri vardı. Farsça şiir söylerdi, birçok ilimlerde derin bil­gisi vardı. Gıyaseddin´in yanma Şafiî fakîhi Vecıhüddin Ebû´1-Feth Mu­hammed b. Mahmud Mervezî´yi getirdi. Bu zât ona Şafiî mezhebini îzah ederek anlattı, Kerrâmiyye mezhebinin de bozukluğunu beyan etti. Bunun üzerine Gıyaseddin, Şafiî oldu. Şâfiîler için medreseler yaptı, Gazne´de onlar için bir cami inşa etti. Onlara çok i´tibarda bulundu. Kerrânıîler,

Veciyüddin´e kızdılar, ona ezâ ve cefaya çalıştılar, fakat Allah onlara müsaade vermedi. Şafiî olmaları hakkında şöyle bir rivayet vardır: Gıya­seddin ve kardeşi Şahâbeddin Horasan´a hâkim olunca, onlar: Halk bü­tün memlekette Kerrâmîlerden hoşlanmaz, onları hakir görürler, bu mez­hebi değiştirseniz iyi ve akıllıca bir hareket olur, demişler. Onlar da bu­nun üzerine Şafiî olmuşlar.”[10]

255- Bu Ülkelerde Mezheb Taassubu Gösterenler Ve Bu Yüzden Çıkan Bâzı Kavgalar:

Şafiî mezhebi bu uzak ülkelerde yayıldı. O girmezden önce buralar­da başka mezhebler vardı. Bilindiği üzere Horasan´da Kerrâmiye mezhebi yerleşmişti. Bunun inanç ve amelde kendine göre bâzı görüşleri vardı. Buralarda Şîa, Hanefiyye mezhebleri de yaygındı, Hanbelîler de vardı. Bu mezhebler arasında ihtilâflar olur, münazaralar yapılırdı. Münazara­larda bâzan deliller hakkında iki taraf nizâa düşer, hattâ fitne bile ko­pardı. Hamâh Yâkût, Mu´cemü´l-Büldan´da diyor ki: “Rey halkı üç bö­lüğe ayrılmıştı:

1- Şîa, bunlar azınlıktılar,

2- Hanefîler, bunlar ek­seriyettedirler,

3- Şâfiîler, bunlar da oldukça çokturlar. Sünnîlerle Şiî­ler arasında mezheb taassubu yüzünden kavga çıktı. Hanefîler ve Şâfiî­ler onlara karşı birleştiler. Aralarında savaşlar uzun zaman sürdü, so­nunda Şîadan bilinir kimse kalmadı. Bundan sonra Hanefîlerle Şâfiîler arasında mezheb taassubu yüzünden kavga çıktı. Az oldukları halde Şâ­fiîler, Hanefîlere üstün geldiler, savaşı kazandılar. Şiilerin, Hanefîlerin mahallerini harab ettiler. Rey´in en küçük mahalleleri olan Şafiî mahal­leleri kaldı. Şiflerden ve^HanefîIerden ancak mezhebini gizleyenler kala­bildi.”[11]

Sonra Yâkût, Rey ile Hemedân arasına düşen Sâva´dan söz ederek şöyle diyor: “Bura halkı Sünnî olup Şafiî mezhebindedirler. Bunun ya­kınında Âve denen bir şehir olup ahalisi Şîanın İmâmiyye mezhebinde­dirler. Sünnîlerle Şiîler arasında mezheb tarafgirliği yüzünden kavga olurdu.”

Böylece mezheb adamları başkalarına galebe çalmağa çalışırlar, halktan yardım isterler, hükümdarlar nezdindeki mevki´lerinden faydala­nırlardı. Mezheb adamlarının birçoğu zâhidlerden, birçoğu da tasavvuf ehlinden idi. Tasavvufun ise bu ülkeler halkı arasında büyük i´tibârı var­dır. Şâfiîler bu sayede üstün gele gele Uzak-Şarkın birçok ülkelerinde di­ğer mezheblere gâlib geldiler, ancak çok yerlerde sayıca çoğunluğu sağ­layamamışlardır.

Makdisî, Ahsenü´l-Takâsîm´de diyor ki: “Şafiî mezhebi Şark ülkele­rinin birçok bölgelerinde gâlib durumdadır, meselâ: Küretü´ş-Şâs, lylâk, Tus, Nesâ\ Âbyurd vesâirede böyledir. Herat, Sicistan, Serahs, Nisâbor´-da da Şâfiîler vardır.” Bundan sonra Makdisî, Sicistan´da ve Serahs´da Şâfiîlerle Hanefîler arasında, mezheb taassubu yüzünden fitneler koptu­ğunu, bunlarda kanlar döküldüğünü, keza Deylenı diyarının çoğunda böy­le fitneler vuku´bulduğunu söylüyor[12]

256- Endülüs´de Ve Mağrîb Ülkelerinde Şafiilik Tanınma­mıştır:

Şafiî mezhebi, doğu ülkelerinin en uzak yerlerinde böylece yayıldı. Daha önce (Mısır´da) Suriye´de, Irak´da, Yemen´de, Hicaz´da yayılmıştı. Fakat Mağrib diyarında, Kuzey Afrika´nın batı kesimlerinde ve Endülüs´­te yayılamadı. Cezâir, Fas ve Endülüs´te Şafiî olan yoktu. Ancak Fas ve Endülüs Hükümdarı olan Yûsuf b. Yâkub b. Abdulmü´min bundan müs­tesnadır. Çünkü bu zât, baştan Zahiriye mezhebinden görünse de son devrinde Şafiî mezhebini benimsemiş ve İbn-i Esîr´in El-Kâmü´inde kay­dettiği veçhile, memleketin bâzı yerlerine Şafiî kadılar tâyin etmiştir.

Endülüs ve Mağrib diyarında Mâliki mezhebi yayılıp yerleşmiş, oldu­ğundan Şafiî mezhebi buralarda yayılma şansı sağlayamadı. Makdisî, Ahsenü´l-Takâsîm´de diyor ki: Onun zamanında Mağrib diyarının diğer yerlerinde Mısır hududuna kadar Şafiîlik bilinmiyordu. Bir defa Makdisî birtakım kimselere Şafiî mezhebinden bahsetmiş ve Şafiî´nin bir kavlini söylemiş. Bu Şafiî kimdir demişler. Şark halkı Ebû Hanîfe´yi, mağrib halkı da Mâlik´i imam tanımışlardır.

Yine Makdisî şöyle diyor: “Mâliki mezhebindekilerin îmanı Şafiî´yi sevmediklerini gördüm. Mâlik´ten ilim aldı, sonra ona muhalefet etti, di­yorlar.” Kayruvân halkı hakkında da şöyle der: “Bura halkı içinde Ha-nefîlerden ve Mâlikîlerden başka kimse yoktur, birbiriyle hayret edile­cek kadar iyi geçinirler, aralarında ne mezheb taraftarlığı var, ne de gürültü.”

Bana öyle geliyor ki, Şafiî mezhebini kabul eden Horasanlıların faa­liyetleri ve bu ülkelerdeki bâzı hükümdarların bu mezhebe girmeleri, ule­mânın zâhid ve tasavvuf taraftarı olmaları, hükümdarlara yakın olmakla beraber onlardan dünyalık nâmına bir şey beklememeleri, halk arasında onlara büyük bir mevki´ kazandırmıştır. Böylece mezheb oralarda yayıl­mıştır. Mısır ve Irak´daki Şafiî ulemâsının ise Mağrib´de zikre değer bir faaliyetleri olmamıştır. Mağrib ve Endülüs hükümdarları Mâlikî mezhe­binde idiler, ondan ayrılmamışlardır.

Şarkta Şîa, Hanefî ve Şafiî ulemâsı arasında olan mezheb taraftarlı­ğının da Şâfiîlerin faaliyet göstermelerinde ve bulundukları ülkelerde mezheblerinin propagandasını yapmalarında te´siri olmuştur. Mısır´da ise ne Şâfiîlerle Hanefîler arasında, ne de bunlarla Mâlikîler arasında mez­heb taassubu vardı, bu sebeple mezheb propagandası faaliyeti de yoktu. Herkes taklid ettiği mezhebde serbestti, tabi´ olduğu imâma taassub gös­termeden uyardı, ortada küskünlük ve birbirinin boğazına sarılma diye bir şey yoktu. Şâfiîlerle başkaları arasında bâzan münazaralar olmuşsa da bu, ulemâ arasında kalmış, halk arasına taşmamıştir ve ilmî çerçeveyi de aşmamıştır. Her mezheb erbabı birbiriyle tatlı tatlı geçinmiş, halk arasında asîâ fitne çıkmamıştır.

Allah dilediğinden kabul eder, dilediğini doğru yola ulaştırır, ilk ve son emir O´nundur. O, dilediğine kaadirdir.[13]

——————————————————————————–

[1] lbn-i Haldun, Mukaddime,

[2] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 357.

[3] Bak. Abdulhay Leknevf, Fevâidü´l-Behiyye.

[4] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 358.

[5] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 358-359.

[6] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 360.

[7] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 360-361.

[8] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 361.

[9] Kerrâmiye mezhebi, 255 yılında ölen Muhammed b. Kerâm Sicistânî´ye nlsbet olunur. Bu bir akîde mezhebidir. Fıkıhta da başka mezheblere uymayan bâzı mes´eleleri vardır. Meselâ: Onlarca, misafir olan kimse havf namazı kılarken iki tek­bir almak kâfidir, pis elbise ile namaz kılmak caizdir. İbâdetler niyetsiz de caizdir. İslâm akidesi niyet yerine geçer ve yeter.

Öyle anlaşılıyor ki, Gıyaseddin Şafiî mezhebini kabul ettikten sonra Kerrâmiye akidelerini bırakmış, Şâfiîler arasında hâkim olan Eş´arî mezhebini almıştır.

[10] İbn-i Esir El-Kamil 595 yılı olayları.

Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 361-363.

[11] Yâkût Hamevî, Mu´cemü´l-Büldân.

[12] Makdlsî, AhsenU´l-Takâsîm. 364

Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 363-364.

[13] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 364-365.